TERMİNOLOJİ YAZILAR

Ağalar QUT

TERMİNOLOJİ DİLLƏ DANIŞMAYANDA

Biz körpə ikən böyüklərimiz göydə Ay kimi “görünən” nəsnələrə (ərəb dilində desək: şeylərə) barmaqlarını uzadıb, onları göstərərək, ya da ağzımızdakı əmzik kimi “toxunulan” nəsnələrə toxunaraq, əllərində tutaraq, adlarını səsləndiriblər. Biz də ətrafımızdakı nəsnələrin birini görərək, digərinə toxunaraq, başqa birisini dadaraq və bütövlükdə beş qavrayışımızla, “qavrana bilən” nəsnələrin adlarını böyüklərimiz kimi səsləndirə-səsləndirə dil öyrənmişik.

Bəs, görəsən, məsələn, paxıl olmaq (paxıllıq), inadkarlıq etmək (inad) kimi on minlərlə görünməz və toxunulmaz nəsnələrin anlayışını necə öyrənmişik. Məsələn, belə olub: uşaq ikən öz almamızı yeyib, balaca qardaşımızın əlindən onun da almasını almaq istəyəndə anamız bizə acıqlanıb, “A bala, paxıl olma, qoy o da yesin” dedikdə, biz “paxıl olmaq” sözü ilə ilk dəfə belə rastlaşmışıq. Ayaqlarımızı yerə vurub, “Yox, versin!” deyib ağlayanda, anamız bizə bu dəfə “Niyə inad(karlıq) edirsən?!” deyəndə, biz bu dəfə “inad(karlıq) etmək” sözü ilə tanış olmuşuq. Burada problem ondadır ki, oxşar ya da eyni situasiyada hər uşaq böyüklərin reaksiyasını eyni cür anlamır və ilk dəfə eşitdiyi sözə eyni anlamı vermir. O situasiyada ola bilsin, mən düşünmüşəm ki, “paxıllıq – başqasının əlindən almasını almaqdır”, qardaşım isə düşünüb ki, “paxıllıq – qardaşını ağlatmaqdır”, üçüncü uşaq isə belə başa düşüb ki, “paxıllıq – hər nədirsə, böyüklər tərəfindən heç xoşagələn hərəkət deyil”, dördüncü uşaq “paxıl olmağ”a başqa anlam verib, beşinci uşaq da tamam başqa. Beləliklə, hər birimizin şəxsi-daxili və beləliklə, başqalarınınkından fərqli izahlı lüğətimiz təxminən belə “yazılıb”. Düzdür, sonrakı illərdə bizim şəxsi lüğətlərimiz bir-birinə yaxınlaşsa və müəyyən qədər uzlaşsa da, ancaq fərqlər sonadək qalır. Çünki paxıllıq və inadkarlıq Ay kimi “göstəriləcək”, əmzik kimi “toxunulacaq” nəsnələrin adları deyildir.

Biz iki qardaş böyüdükdən sonra nəyin Ay, nəyin əmzik olması mövzusunda əsla mübahisə etməyəcəyiksə də, ancaq paxıllıq kimi “mənəvi”, əllə toxunulmaz, gözlə görülməz mövzularda bir-birimizlə razılaşmaya biləcəyik. Tutalım, mən bir gün qardaşıma “sən paxılsan” dedikdə, o da səmimi olaraq “yox, mən paxıl deyiləm” deyə etiraz edə biləcək. Çünki bizim daxili lüğətlərimizdəki izahlar eyni deyil, daha doğrusu, hərəmizin öz lüğəti var. Buna görə də, məsələn, “Gəl, ailə quraq” təklifini eşidən qadının ya da kişinin ilk sözü bu olmalıdır: “Sənin şəxsi lüğətində “ailə”nin izahı necədir?” Xoşbəxt ailənin əsası “ailə” sözünün oxşar izahı üstündə qurulur. Şumda kəsilən şərt “xırman”ın izahı üzərində olmalıdır.

Bu yazımızda biz insanlararası kommunikasiyada və publik sferada aparılan müzakirələrdə terminlərin rolundan danışırıq.

***

Gündəlik ünsiyyətin belə problemlərilə elmdə qarşılaşmamaq üçün elmdə xüsusi, şərti və süni dil yaradıblar: terminlər dili, terminoloji dil. Elmi dilin adi adamlar üçün çətinliyi və quruluğu onun terminoloji dil olmasına görədir. Hər elmin öz dili var, başqa sözlə, öz terminləri, terminologiyası var (Müxtəlif terminlərin hörgüsündən yaranmış şəbəkəyə “terminologiya” adı verilir). Bir elmi öyrənmək onun dilini öyrənməkdən başlayır. Və terminoloji dili öyrənmək yeni bir dil öyrənmək kimidir. Hansısa elm sahəsinə aid tekstlərdə (mətnlərdə) nə yazıldığını anlamaq, artıq o elmə bələd olmaq deməkdir. Çünki elmi tekst terminlərlə qurulmuş tekstdir. Sözlərin gündəlik danışıq dilindəki anlamları ilə elmi teksti anlamaq mümkün deyil. Məsələn, “güc” politologiya elmində başqa, fizika elmində başqa, gündəlik danışıqda da tamamilə başqa anlam daşıyır. Kimsə qolundakı gücü ya da gözəlliyinin gücünü nəzərdə tutaraq, politologiyadakı “güc” terminini başa düşə bilməz.

Gündəlik danışıq dilini palçığa bənzətsək, elmin terminoloji dili kərpicə bənzəyər. Kərpic vasitəsilə ev tikdiyimiz kimi, elmlər də öz tekstlərini terminlərlə qururlar. Bu anlamda termin elmin texniki alətidir (terminus technicus). Təbiətdə kərpic olmadığı kimi, terminoloji dil də sünidir. Elm adamı olmaq terminlərlə düşünməyi və terminlərlə tekst qurmağı bacarmaq deməkdir.

Dilçiliyin semantik üçbucağının təpə nöqtələri bunlardır: Nəsnənin özü; nəsnənin bizim zehnimizdəki təsəvvürü, yəni anlayış; və bu təsəvvürün adı, yəni termin. Bir ya da bir neçə sözdən ibarət olan termin bir anlayışın verbal (sözlü) formasıdır. Eyni anlayış müxtəlif dillərdə müxtəlif terminlərlə ifadə oluna bilər. Məsələn, bir almanla mənim, ədalət anlayışımız eyni ola bilər, ancaq bu anlayışı ifadə edən terminlərimiz fərqlidir. “Termin” – sözü və yaxud ifadəni; “anlayış” isə – anlamı, zehindəki təsəvvürü bildirir. Termin anlayışın adıdır. Anlayışla termini ayırmaq üçün Azərbaycan dilinin orfoqrafik qaydalarına görə, termin dırnaqlı, anlayış dırnaqsız yazılır: ədalət anlayışdır, “ədalət” termin.

Bir termin definisiya (tərifini vermə) yolu ilə yaranır. “Definisiya” sözünün hərfi anlamı hüdudlandırmaq, sərhədləmək, sərhədlərini çəkmək; “termin” sözünün hərfi anlamı isə sərhəd, daha doğrusu, sərhəd daşı deməkdir. Tutaq ki, narıncı rəngin definisiyasını vermək (tərif etmək) onu sarı və qırmızıdan ayırmaq, sərhədlərini çəkmək (demarkasiya etmək) mənasına gəlir.

Elmdə terminlər sayəsində mümkün olduğu qədər, dəqiqlik və biryozumluluq, obyektivlik və neytrallıq təmin edilir. Sənətin dili çoxyozumludur. Bir sənət əsərindəki bütün sözlər ya da simvollar cürbəcür yozula və bu yozumlardan cürbəcür mənalar çıxarıla bildiyi halda, bir terminin anlamı kontekstdən, oxucunun yozumundan, duyğularından və başqa assosiasiyalardan asılı deyildir. Elmi sənətdən ayıran, birincinin termin aləti ilə işləməsidir. Terminlərlə düşünmək və işləmək definitiv sərhədlər daxilində qalmaq deməkdir.

***

Aydınlaşdırıcı tutuşdurma üçün: Platon adi danışıq dilinin sözlərindən terminlər düzəldib, bütün fəlsəfəyə yeni terminlər gətirməklə yanaşı, daha çox sənət dili ilə düşünən filosof olub. Tələbəsi Aristotel(es) isə, əksinə, terminlərlə işləyib. Definisiya ənənəsi Aristoteldən başlanır. Məsələn, “İnsan – rasional canlıdır” (Aristotel) bir definisiyadır. Deməli, Aristotelin əsərlərində “insan”ı terminoloji anlamı ilə anlamalıyıq, o, artıq küçədə eşitdiyimiz “insan” deyil. Şairanə-mistik platonik tekstləri oxumaq sərbəst yozumlara açıq olduğu üçün daha cazibədardır. Aristotelian tekstlər isə əlavə əmək tələb edir, daha çətindir. (“Oxucu zövqü” məsələsinə bir işıq).

Şeir yazmaq, terminlərlə yazmaqdan daha asan olduğu üçün Azərbaycanda hamı “şair”dir. Şairlik adətən, terminlərlə düşünə bilməməkdən yaranır, infantillikdən (çox az-az hallarda da terminlərə sığmamaqdan, dahilikdən). Azərbaycanda çox vaxt məqalələr də öz terminsiz kənd dilinə görə əslində şeirdirlər. Bütövlükdə, Azərbaycan kulturası hələ ki, bədii dildə düşünür.

Sovet dövründə respublika miqyasında öncə radionun, dalısınca da televiziyanın qurulması vahid Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında ciddi rol oynamışdır. Ancaq bu gün Azərbaycanda publik mövzuların produktiv müzakirəsi üçün terminoloji dilə ehtiyacımız var, o isə yoxdur! Azərbaycan dilində fəlsəfə, sosiologiya, politologiya, kultura araşdırmaları və s. bu kimi sahələr üzrə ortaq terminoloji bazis təqdim edən terminologiya lüğətləri yoxdur. Heç nəyin definisiyası verilməmişdir, heç bir mövzuda heç bir terminoloji aydınlıq və dəqiqlik yoxdur.

Terminlər bilinmədiyi üçün hansısa bir problem, o cümlədən, sosial bir problem terminoloji qəliblərə yerləşdirilə bilmir. Nəticədə, problemlərimiz amorf, adsız, kateqoriyasız xammal olaraq qalır, onları mövcud elmi konseptlərin işığı altına gətirmək mümkün olmur. Azərbaycanda sosial və siyasi problemlərin terminoloji formulirovkasına olduqca nadir hallarda rast gəlmək olur.

Belə bir şəraitdə indi siz din, allah, islam, dövlət, demokratiya, siyasət, Avropa, Qərb, cəmiyyət, xalq, ideologiya və s. bu kimi “görülməz” və “toxunulmaz” nəsnələr mövzusunda sosial şəbəkələrdə və mediada aparılan müzakirələrə baxın. Məsələn, biri deyir: “Siyasətdə belə şeylər olur”, o biri deyir: “Siyasət belə yapılmaz”, bir başqası da: “Bizdə siyasət yoxdur”. Azərbaycanda hələ ortaq terminoloji dil olmadığı üçün tərəflər arasında heç bir produktiv söhbət başlana bilmir. Başlanan müzakirələr də tezliklə dirənir, ya da ucuzluğa gedib çıxır. Çünki Azərbaycanın intellektual məkanında definisiyalar (təriflər) yox, deskripsiyalar (təsvirlər) hökm sürür. Nəticədə, insanlar mediada və sosial şəbəkələrdə, ən yaxşı halda, öz təsvirlərini toqquşdururlar.

Gərək, qabaqca bəlli terminoloji müstəvi və definitiv meydan formalaşsın ki, sonra mübahisələr və müzakirələr aparılsın. Əks halda, belə müzakirələrin faydası az olur. Ensiklopedik terminlər lüğətlərinin hazırlanması ya da xarici dillərdən tərcümə edilməsi, habelə, elmi əsərlərin terminoloji tərcümələri universitetlərin, ayrı-ayrı alimlərin işidir. Yəni publikaya terminoloji aydınlıq universitetlərdən gəlməlidir. Ancaq o çağacan yaxşı olardı ki, gənclər ayrı-ayrı terminlər üzərində definitiv “… nədir?”, “…-in izahı” formasında müzakirələr açsınlar. Və nəinki şeir yazmaqdan biryolluq əl çəksinlər, ümumiyyətlə, bədii dillə köşə yazısı qoşmağı da tərgitsinlər.

Terminoloji savadsızlıqdan terminoloji məsuliyyətsizlik doğulur. Azərbaycan mediasında bəzən hansısa bir məqalədə elə cümlələrə rast gəlmək olur ki, o cümləni qurmaq üçün avropalı 10 kitab oxuyardı. Çünki Avropa elminin zənginliyi o həddə çatıb ki, avropalılar hər bir terminə kitablar həsr edirlər. Avropa dillərində az qala hər bir söz termindir! Biz isə hansısa bir çıqqılı köşə yazımızda terminləri söz yerinə qoyub, məsuliyyətsizcəsinə işlədirik. Avropalılar sözləri terminləşdirirlər, biz terminləri sözləşdiririk. Məsələn, “Cəmiyyətdə islahatlara ehtiyac var” kimi bir cümlədə dörd sözün hər biri termindir. “Cəmiyyət” haqqında indiyəcən böyük bir kitabxana qədər kitab yazılıb; cəmiyyət nədir, necə qurulur, hansı şərtləri var və s. “İslahat” da onun kimi. Hələ mən “ehtiyac” nəzəriyyələrini demirəm. “Var olmaq” haqqında danışmaq üçün isə gərək bütün fəlsəfə tarixini biləsən.

Terminoloji savad əsla o demək deyildir ki, öz danışığında, ya da yazında terminlər işlədəsən. Terminoloji savad terminoloji səhv etməmək deməkdir. Məsələn, Azərbaycanda nəinki ədəbi saytlarda, hətta xəbər saytlarında da yazarlarımızın ən çox sevdikləri sözlərdən (?) biri duyğu sözüdür. Şairlərimiz, yazıçılarımız, sənətçilərimiz və s. hamısı duyğu (sevgi) əlindən bezardırlar. Ancaq yaxşı olardı ki, onlar əvvəlcə qalın bir psixologiya kitabında “duyğu” termininin izahını, hansı emosiya konseptlərinin olduğunu və s. öyrənsinlər…

İslamı nəzərdə tutaraq “Din elmdir” iddiasına, “dənizlər birləşmir” kimi kimi səfeh misallarla olsa da, səmimiyyətlə inanan şəriətçilərə hamımız dəfələrlə rast gəlmişik. Bu şəriətçinin cahilliyi onun, ən azından, “elm” termininin anlamını bilməməyindədir. Əgər o, hansısa bir lüğətdən “elm” termininin izahını oxuyub başa düşsəydi, nə dediyini anlayıb bəlkə də utanardı. Biz “Quran elmdir” deyən şəriətçini cahil adlandırırıq (haqlı olaraq), ancaq bizə elə gəlir ki, biz cəmiyyətin, islahatın, ehtiyacın, var olmağın nə demək olduqlarını bilirik. Nəticədə, bütün Azərbaycan mediasının dili səhv qurulmuş pazl (puzzle) mənzərəsinə bənzəyir.

Avropa telekanallarında bəzən saatlarla çəkən telemüzakirələr üçün xarakterik olan cəhətlərdən biri, ekspertlərin öz mühakimələrini statistik rəqəmlərlə qurmaqdırsa, digəri terminoloji dillə danışmaqlarıdır. Çünki terminlər definitiv aydınlıq verir. Əlbəttə, bir anlayışın dəqiq və hamı tərəfindən qəbul edilmiş vahid tərifi verilə bilməz. Ancaq ən azından hansı əsas yönlərin və variantların olması bilinməlidir. Tutaq ki, kimsə debat zamanı “ədalət” sözünü işlədirsə, ya da nədəsə ədalətsizliyi tənqid edirsə, digər ekspertlər bilirlər ya da bilməlidirlər ki, o, üç ədalət nəzəriyyəsindən və buna uyğun olaraq da, üç ədalət anlayışından birini nəzərdə tutur ya da tutmalıdır. Yəni müzakirə vahid terminoloji müstəvidə getməsə də, amma ümumi terminoloji savad baqajı üzərində gedir. Bizdə hamı ədalətsizlikdən danışır (haqlı olaraq). Ancaq bəlli deyil kim nəyin necə olmasını ədalətsizlik sayır və ədalət dedikdə nəyi gözünün qabağına gətirir. Axı, ədalət Ay, ya da əmzik deyil.

2 Sentyabr, 2013-cü il

§§§

AZƏRBAYCAN RES-PUBLİKA KİMİ YOX, RES-PRİVATA KİMİ

Azərbaycan dilində “ictimaiyyət” termininə ingilislər public sphere, fransızlar sphère publique, almanlar Öffentlichkeit, türkiyəlilər kamu, ruslar isə ya публичное пространство, ya da публичная сфера deyirlər. Terminoloji tərcümədə publik sfera, ya da publik fəza deməkdir. Latın dilində “publicus”dan törəyən “publik” (ictimai) sözünün iki antonimi var: şəxsilik (xüsusilik) və gizlinlik (qapalılıq). Deməli, onda, publik olmaq – nə şəxsi (xüsusi), nə də gizli (qapalı) olmaq deməkdir, əksinə, ümumi və açıq (şəffaf, aşkar) olmaqdır. 

Ərəbcədən dilimizə keçən, insanların bir yerə yığılması, toplanması demək olan “cəmiyyət” sözü ilə eyniköklü “ictimaiyyət” terminində ümumilik, xüsusilə də açıqlıq anlamı yoxdur. Ancaq təəssüf ki, “bir dəli quyuya bir daş atdı…” adəti üzrə, kimsə, haçaqsa, dilimizə bir səhv tərcümə termin gətirib, indiyəcən də belə işlədilir.

Bəzən “ictimaiyyət” əvəzinə hətta “ictimai sektor” yazanlar da olur. Halbuki, ictimai sektor, daha doğrusu, publik sektor iqtisadi termindir, bazardakı tıxanmanın aradan qaldırılması və bütün cəmiyyət üçün əhəmiyyət daşıyan malların təmin edilməsi fəaliyyəti deməkdir.

Publik sfera haradır?

İndi isə bizim “ictimaiyyət”, qərblilərin “publik sfera”, ya da “publik fəza” dedikləri, mənim isə yazımın bundan sonrakı hissəsində “ictimaiyyət” yox, məhz “publik sfera” kimi yazacağım anlayışı yavaş-yavaş anlamağa çalışaq.

Tarixdən bildiyimiz ilk fiziki publik sfera qədim Yunanıstanda – Afinada aqora şəhər meydanıdır. Sonralar Romada bu, forum adlandırıldı. Aqoraya ancaq azad adamlar toplaşar, kiçik qruplar halında və ən müxtəlif mövzularda söhbət edərdilər. Azad olmaq – öz yaşayışını təmin etmək üçün zəruri işlərdən və ev işlərindən azad olmaq demək idi (H.Arendt). Hərçənd, yoxsul Sokrates-i də tez-tez aqorada söhbət etdiyi yerdə görmək olardı, amma o, istisna idi, onu dostları saxlayırdı. Azərbaycanda belə açıq və ümumi söhbət yerləri qabaqlar yəqin ki, karvansaraylar, yas yerləri, şəhərlərdə ümumi hamamlar, meyxanalar, ən son vaxtlaracan da çayxanalar, klublar, qəzet redaksiyaları və s. olmuşdur. (İndi hara(lar)dır görəsən? Partiya qərargahları? Facebook?..).

Yəhudi ənənəsinə görə, allahı inkar edənlərin cəsədlərinin basdırılmadan atıldığı, coğrafi baxımdan Yerusəlimdə yerləşən, ivrit dilində “Qe-Hinnom” adlı dəhşətli bir vadinin adının ərəblər tərəfindən sonralar məcaziləşdirilərək, Quranda xəyali-abstrakt “cəhənnəm”ə çevrilməsi kimi, publik sfera anlayışı da meydan kimi, küçə kimi, çayxana kimi və s. insanların üz-üzə görüşdüyü, sözün gerçək anlamında ümumi və açıq fiziki məkan anlayışından törəmişdir.

İctimai canlı kimi insan fərdi dostlarının arasında, qonum-qonşu ilə gediş-gəlişdə, ailədə, daxil olduğu müxtəlif qruplarda, iş yoldaşlarının arasında, bəlli bir kültürdə və nəhayət bir cəmiyyətdə yaşayır. Ancaq bunlar (dostların arası, ailə, kültür, cəmiyyət və s.) fiziki məkanlar deyildir. Məsələn, cəmiyyət insan zehninin bir qurğusudur, mental konstruksiyasıdır və sosial fəlsəfənin, sosial elmlərin abstraksiyasıdır. Eynilə cəmiyyət kimi, publik sfera da belə bir abstraksiyadır. Publik sfera – fəzadır. Bu fəza – küçə, meydan, salon və s. kimi fiziki məkan da ola bilər; sosial şəbəkə, internet səhifəsi kimi virtual məkan da.

Privat sfera, intim sfera, rəsmi sfera

İnsanın yaşayış arealı, şərti olaraq, iki böyük fəzaya – pubik sferaya və privat sferaya bölünür. Publik sfera ümumi və açıq olduğu halda, privat sfera, əksinə, şəxsi və başqalarına qapalı sferadır. Privat sfera publik sferadan təcrid edilmiş, ayrılmış, toxunulmazlığı dövlət tərəfindən qorunan, ailə və yaxud dostlarla birlikdə keçirilən “dörd divar arası” həyat və boş vaxtın keçirildiyi dincəlmə məkanıdır. Bu anlamda balkonunda dincələn qonşusuna baxmaq da başqasının privat sferasına soxulmaqdır. Lakin privat sferanı intim sfera ilə qarışdırmaq olmaz. İntim sfera bədən, çılpaqlıq və seksuallıqla əlaqədar olub, ən şəxsi duyğu və düşüncələrin sahəsini ifadə edir. Beləliklə, publik sfera nə privat, nə intim, nə də rəsmi sferadır (Rəsmi sfera – hakimiyyət nümayəndələrinin kabinetləri, iclas salonları və s.-dir).

Azərbaycanda siyasi hakimiyyət publik sferanı gündən-günə daraltmaqla qalmır, insanları evində, yataq otağında, tualetində güdməklə privat sferanı demək olar ki, işğal edir. Bu, bütövlükdə dövlətin vətəndaşa özgələşməsi, insanın öz yaşayış arealını tərk etməyə məcbur edilməsidir.

Publik sfera cürbəcür mövzularda müzakirələrin aparıldığı hamıya açıq, girişi sərbəst məkanlardır. Amma belə müzakirələr privat sferada da aparıla bilər. Onda privat sfera ilə, publik sferanı bir-birindən necə ayırd edəcəyik? Belə: Əgər bir məkanda səslənən məlumatlar ancaq oradakı iştirakçılarda qalır, qırağa çıxmırsa, o məkan privat sferadır; əksinə, səslənən məlumatlar həmin məkandan başqalarına da ötürəcəklərsə, bu artıq publik sferadır (J. Habermas). Yəni açıqlıqla qapalılığın sərhəddi budur: məlumatların yayılıb-yayılmaması. Bu anlamda yeraltı (underground) qruplaşmalar, oğruların dünyası, başqalarına sirr verməyən masonlar kimi mistik-esoterik təriqətlər publik sferaya aid deyillər.

Açıqlıq küçəni, gizlilik evi yada saldığı üçündür ki, bütün Şərq kulturasında, o sıradan da Azərbaycanda, publik sfera (çöl-bayır) kişi işi, privat sfera (ev-məişət) qadın işi sayılır. Görünür, buna görədir ki, Azərbaycanda xanımlar, ən azından açıq və ümumi məkanlarda, siyasi qəzet oxumurlar, bunu kobud kişi işi sayırlar; kişilər də, məsələn, balkonda zivədən paltar sərmirlər. Mentalitetçilərimiz Sovetin “çadrasını atan”, “ictimailəşən qadın” obrazlarına hələ də istehza edirlər. Çünki məsələni başa düşmürlər.

Publik sferanın üç əsas anlamı var:

1. Publik sfera anlayışının birinci mənası. Publik sfera – ən müxtəlif mövzularda aparılan müzakirələrin, informasiya alıb-vermənin, fikirlərini bölüşməyin və publik rəy formalaşdırmanın yeri və bu prosesin özüdür; qısaca desək, publik sfera dedikdə həm məkan, həm də proses başa düşülür.

Bu anlamda publik sfera publik müzakirələrin aparıldığı yerdir, bizdə deyildiyi adla desək, fiziki olaraq, “ictimai yer”dir. İndiki dövrdə Azərbaycanda ən işlək publik sfera (“ictimai yer”) qlobal sosial şəbəkə olan facebook-dur. Azərbaycanda küçələrin, meydanların, parkların və s. “ictimai yerlərin” polis nəzarətində saxlanması ona görədir ki, insanlar oralarda yığışıb, siyasi mövzularda söhbətlər aça və apara, ümumi rəy formalaşdıra, vahid iradə qura bilməsinlər. Mənim də vaxtilə bir neçə dəfə dərs dediyim Azad Fikir Universitetinin bağlanması siyasi hakimiyyət tərəfindən publik sferanın daraldılmasına tipik misaldır.

Publik sfera publik fikir alış-verişi aparma və publik mövqe formalaşdırma yeridir. Publik sferada vətəndaşlar onları maraqlandıran mövzularda müzakirələrdə sərbəst iştirak edə (məsələn, kitab, məqalə yaza, film çəkə, çıxış edə və s.), publik rəyin formalaşmasına beləcə təsir edə bilərlər. Publik rəy publik sferanın rəyidir, daha doğrusu, əhali qruplarının publik sferada formalaşdırdığı rəydir. “Publik rəy”ə Azərbaycan mediasında “ictimai rəy” deyirlər. “İctimai rəy” termini də “ictimaiyyət” kimi tamamilə yanlışdır. (Növbəti yazımda publik rəy termini və anlayışı haqqında danışacağam).

Azərbaycanda indiki hakimiyyət vətəndaşların əlindən paytaxtda təkcə meydanları polis zoru ilə almayıb, həm də meydanları fiziki olaraq ya yox edib, ya da daraldıb, ümumiyyətlə, boşluqları və açıqlıqları (almanca: Öffentlichkeit-ı) fontan, skamya kimi süni üsullarla doldurub. Buna görə Azərbaycanda hələ ki, demokratiya “meydana gələ” bilmir. Fikir verirsinizsə, “abadlaşdırılan” Bakıda meydanlar ya salınmır, ya da daraldılır. Məsələn, Nardaran kənd meydanı tipik publik sferadır və o, hakimiyyəti narahat edir. Halbuki, demokratik şəhərlərdə açıq və nəzarətsiz geniş meydanlar, polissiz parklar, azad sahələr vətəndaşların asanlıqla toplaşa biləcəkləri yerlər onların toplaşma hüququnu təmin edir. Əks halda, vətəndaşlar bir yerə toplaşmaq istərkən, ya nəqliyyatın yolunu kəsməyə, ya da ətrafdakı insanların istirahətini pozmağa məhkum olurlar ki, bu da onları məsuliyyətə cəlb etmək üçün rahat-hülqum səbəbdir.

2. Publik sfera anlayışının ikinci mənası. Publik sfera – əhali üçün sosial-siyasi proseslərin və faktların şəffaflığı, yəni baş verənlər haqqında məlumatların əlçatanlığı, yəni açıqlıq və şəffaflıq deməkdir.

Azərbaycan hakimiyyəti dövlət idarəciliyini şəxsi malı kimi gizlədir və qapayır. Bu, cəmiyyətin idarəetmədən qovulmasıdır. Yəni dövlətin qərarları qapalı kabinetlərdə bir ya da bir neçə nəfər tərəfindən deyil, hamıya açıq və şəffaf məkanlarda (küçələrdə, parklarda, meydanlarda, çayxanalarda, iclas salonlarında, internetdə, sosial şəbəkələrdə, konfranslarda, yazılı və vizual mediada, birbaşa teledebatlarda, bir sözlə, hər yerdə) dolaylı olaraq müəyyənləşə bilməlidir.

Publik rəyin qurulması siyasi iradənin qurulması üçündür, bəzək üçün yox. Yəni vətəndaşlar öz maraq və mənfəətləri istiqamətində ona görə publik mövqe formalaşdırırlar ki, bu mövqeni daha sonra parlament vasitəsilə dövlətin iradəsinə və qanunlara çevirsinlər, yəni rəsmiləşdirsinlər. Publik sfera demokratik rejimlərdə siyasi iradə quruculuğuna xidmət edir. Azərbaycanda isə siyasi iradə dedikdə ancaq və ancaq hakimiyyətin, xüsusilə, İlham Əliyevin iradəsi, əlini stola çırpması kimi başa düşülür. Hətta cəmiyyətdə, müxalif mediada da belə başa düşürlər. Halbuki, siyasi iradənin qurulmasında xalqın birbaşa rolu olmalıdır. “Respublika” bu deməkdir. Azərbaycan əhalisinin demokratiya təcrübəsi və ənənəsinin olmaması özünü bunda göstərir ki, onlar idarə edilmək istəyirlər, öz idarə edilmələrində iştirak etməyi isə heç təsəvvür də etmirlər.

Demokratik idarəetmə təkcə bir neçə ildən bir keçirilən seçkilər demək deyil, arasıkəsilməz prosesdir. Demokratik cəmiyyətlərdə bu proses publik sferada daimi gedir. Demokratik idarə etmə və idarə olunmada vətəndaş özünün idarə edilməsində iştirak edir (etməlidir) və siyasi hakimiyyət öz idarəçiliyində cəmiyyətin iştirakını təmin edir (etməlidir). Bu qarşılıqlı təsir “cəmiyyətin dövlətləşməsi, dövlətin cəmiyyətləşməsi”dir (J.Habermas). Demokratik idarə etmənin xüsusi özəlliyi budur ki, publik rəy və publik iradəqurma seçkilərin nəticələrinə birbaşa təsir edir. Bu siyasi hakimiyyətin publik rəyi nəzərə alaraq qərar verdiyini bircə dəfə olsun görmüşükmü? Çünki siyasi hakimiyyət respublika idarəçiliyini privatizasiya edib, özəlləşdirib.

Məlumat azlığı şəraitində mediada hallüsinasiyalar (olmayan şeylərin uydurulması) və illüziyalar (olan şeylərin dəyişdirilməsi) geniş yayılır. Azərbaycanda son illərdə formalaşan “sensasiya mediası”nın səbəblərindən biri budur. Uydurmaçılıq – məlumatsızlıq şəraitində bilmək ehtirasından yaranan dəlilik halıdır. Aşiqlərdə də buna oxşar hallar olur. Azərbaycan mediasında bu halın tipik nümunəsi “Yeni Müsavat” qəzetidir. Bu qəzetin internet səhifəsini hərdən açıb, xəbər başlıqlarına baxan bu sətirlərin müəllifində belə bir təəssürat yaranır ki, bu qəzet dəli olub.

3. Publik sfera anlayışının üçüncü – sonuncu mənası. Bu, publik sferanın iştirakçılarıdır, yəni publika (publikum). Publika dedikdə tamaşaçılar, seçicilər, bir sözlə, insanlar başa düşülür.

Publik sferada nə(lər)dən danışıla bilər? Hər şeydən. Meydanda, küçədə, hamamda, karvansarayda, çayxanada və yaxud facebook-da nələrdən danışılmaz ki. Buna görə də, publik sfera iştirakçılarının, yəni publikanın apardığı müzakirələrin mövzusuna görə, publik sferalar bir-birindən fərqləndirilir: Rahat başa düşülsün deyə, bizdə deyildiyi səhv terminlərlə ifadə etsək, məsələn, ədəbi ictimaiyyət, elmi ictimaiyyət, teatr ictimaiyyəti, siyasi ictimaiyyət, demokratik ictimaiyyət və s. Burada “ictimaiyyət” dedikdə nəzərdə tutulan – insanlardır. Göründüyü kimi, publik sfera ancaq siyasi mövzular üçün deyil.

Publika kimdir, cəmiyyətin hansı hissəsidir? Biz “publika” sözünü “respublika”dan tanıyırıq. “Res publica” termini publik şey, xalqın məsələsi, xalq dövləti deməkdir. Deməli, respublikada hər bir vətəndaş publikanın bir fərdidir. Yəni siyasi iradə və qərarvermədə iştirak haqqı respublikada hamınındır, despotik monarxiyada isə bir, ya da bir neçə nəfərin.
“Res publika”nın əksi “res privata” şəxsi məsələdir. İndiki Azərbaycan hakimiyyətinin təsəvvüründə Azərbaycan dövləti respublika yox, resprivatadır, yəni onun şəxsi məsələsidir.

Publik sfera siyasi hakimiyyətlərin güzgüsü kimi

Publik sfera siyasi hakimiyyətin leqitim olub-olmadığını göstərən güzgüdür. Avtoritar-despotik hakimiyyətlərin doğruçu publik rəyin və iradənin meydana gəlməsinin qarşısını almaq üçün publik sferanı sıxmasının və yalançı publik rəyi dünyaya sırımasının səbəbi leqitim hakimiyyət olmadıqlarını gizlətmək üçündür. Demokratik publik sfera (bizdəki adı ilə: demokratik ictimaiyyət) odur ki, o, qurama və senzura edilmiş deyildir. Azərbaycanda publik rəy ona görə yoxdur ki, publik sfera yoxdur.

Azərbaycan nəinki kənd yerlərinin, hətta rayon mərkəzlərinin də qəzetlərlə təmin edilməməsi, rayonların və kəndlərin internetləşdirilməməsi, bütün ölkənin kitabsızlaşdırılması və savadsızlaşdırılması, meydanların salınmaması, əksinə, açıqlıqların daraldılması və yox edilməsi, klubsuzlaşdırma, qəzet bazarının boğulması, jurnal ənənəsinin tamamilə yox edilməsi, teatrsızlaşdırma, telekanallarda siyasi diskussiyaların yığışdırılması və siyasi xəbərlərin ciddi senzuraya tabe etdirilməsi, real problemlərdən söz açmayan, əksinə, gizlədən internet səhifələrinin, qəzetlərin və publisistlərin yaxşı maliyyələşdirilməsi və s. heç biri təsadüf deyil, hamısı siyasi hakimiyyyətin vahid proqramının bəndləridir: publik sferanı yox etmək, doğruçu publik rəyin meydana gəlməsinə imkan verməmək!

23 Sentyabr 2013

§§§

İCTİMAİYYƏT YOX, PUBLİK SFERA; İCTİMAİ RƏY YOX, PUBLİK RƏY

Bizim “ictimai rəy” dediyimizə ingilislər public opinion, fransızlar l’opinion publique, almanlar öffentliche Meinung, türkiyəlilər kamu oyu, ruslar isə общественное мнение deyirlər. Doğru variant “ictimai rəy” yox, “publik rəy”dir. Publik rəyin terminoloji anlamı – ümumi və açıq rəy deməkdir.

Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanda və Osmanlıda “ictimai rəy”ə “əfkari-ümumiyyə”, yəni ümuminin fikri, ümumi fikir deyərdilər. Ancaq sonralar (və indi də) bizdə ona “ictimai rəy” deməyə başladılar. Əslində “oбщественное мнение”nin terminoloji tərcüməsi publik rəy olmalı idi, uzaqbaşı ümumi rəy, ancaq ictimai rəy yox. Təəssüf ki, onu rus dilindən lüğəvi mənası ilə tərcümə ediblər.

İki termini bir terminlə ifadə etməyimiz

Problemin kökü buradadır ki, bizim indi işlətdiyimiz cəmiyyət sözü ilə onunla eyniköklü ictimaiyyət sözü Qərb dillərində tamam başqa-başqa sözlərlə ifadə edilir. Yəni Qərb dillərində, eyni zamanda türk və rus dillərində də, işlənən iki fərqli termini biz təxminən eyni bir sözlə ifadə edirik, qarışıqlıq da buradan yaranır. Belə ki, qərblilər “cəmiyyət”i latın mənşəli, anlamı yoldaş demək olan, “socius”dan düzəlmiş sözlə ifadə etdikləri halda; “ictimaiyyət”i isə yenə latın mənşəli, anlamı ümumi və açıq demək olan, “publikus”dan düzəlmiş sözlə ifadə edirlər. Məsələn, alman dilində Gesellschaft və Öffentlichkeit kimi iki ayrı sözlə. Bizim işlətdiyimiz cəmiyyət və ictimaiyyət sözləri isə ərəb dilində eyniköklüdür, eyni babdan gəlir, mənaları da təxminən eynidir.

“İctimai” – əslində “socius” mənşəli “sosial”ın tərcüməsidir, “publikus” mənşəli “publik sfera”nın yox. Terminoloji baxımdan “ictimai” ilə “sosial” sinonimdirlər. Ancaq Azərbaycanda fərqli mənalarda işlədilirlər. Məsələn, universitetlərimizin çoxunda “ictimai və sosial elmlər” kafedrası adlı kafedra var.

Nə üçün „ictimai“ yox, „publik“ deməliyik? Üç səbəb:

Birinci səbəb. Tarixdən bildiyimiz ilk publik sfera antik Yunanıstanda, Afina şəhər dövlətində aqora meydanıdır. Kəlimə olaraq isə ilk dəfə Romada, M.T.Cicero (e.ə.106-e.ə.43) tərəfindən, latınca işlənmişdir. Vətəndaş cəmiyyətinin yaranması ilə də termin ilk dəfə XVII yüz illiyin sonunda Avropada, qabaqca İngiltərə və Fransada, daha sonra XVIII yüz illiyin əvvəlində Almaniyada meydana gəlmişdir. (Yeri gəlmişkən, bunu da deyim: Baxmayaraq ki, publik sfera üç əsas Avropa ölkəsi arasında ən gec Almaniyada meydana gəlib, ancaq bu nəsnəni ilk dəfə sosioloji baxımdan araşdıran, alman sosioloqu F.Tönnies; ardından publik sferanın ilk fəlsəfi araşdırmaçısı almandilli H.Arendt, nəhayət, publik sfera mövzusunda dünyada avtoritet sayılan, yaşayan alman filosofu J.Habermas olub). Bu sadalananların anlamı isə o deməkdir ki, publik sfera anlayışı da, nəsnəsi də, termini də Qərb mənşəlidir; onun ərəb kulturasında və ərəbcəyə heç bir dəxli yoxdur! Buna görə də, “publik”in ana dilimizdə terminoloji tərcüməsini tapanadək orijinalını işlətməliyik, ərəbcəsini yox.

Mən başa düşürəm ki, Azərbaycanda tərcümə dedikdə çoxluq bədii tərcüməni nəzərdə tutduğu üçün, terminoloji tərcümə təsəvvürü demək olar ki, olmadığı üçün, mənim dediklərimi vecinə də almayacaq və publik sfera əvəzinə “ictimaiyyət”, ən yaxşı halda da “ictimai sfera” deməyə davam edəcək. Yaxşı olardı ki, müstəmləkə Azərbaycan Sovet Respublikasının ictimaiyyəti ilə müstəqil Azərbaycan Respublikasının publik sferası eyni terminlə adlandırılmasın.

İkinci səbəb. odur ki, “ictimai(yyət)” və “cəmiyyət” sözləri (ərəb dilində ayrı babdan düzəlmiş söz olmasına baxmayaraq, cümhuriyyət sözü də həmçinin) “publik sfera”nın tərcüməsi deyildir: ictimailik, cəmiyyət, cümhuriyyət – insanların toplanması, yığışması, cəmliyi; publik sfera isə “dörd divar arası” şəxsi və gizli məkandan qıraqdakı fəza deməkdir. Buradan da açıq-aydın görünür ki, bu iki termin bir-birini əvəzləyə bilməz. Haçaqsa, hansısa bir savadsızın ortaya atdığı və indi ədəbi formaya və normaya çevrilmiş bir ümummilli yanlışa (qələti-məşhura) kimlərsə çox öyrəşiblər deyə, bunu davam etdirmək olmaz.

Üçüncü və ümumi səbəb isə budur: hər bir ərəbcə termində dini-ideoloji bir kölgə olduğu üçün, terminoloji dəqiqlik və çağdaş elmə inteqrasiya edə bilməyimiz baxımından terminoloji dilimizin Qərbə uyğunlaşdırıması zəruridir. Buna görə də, azərbaycandilli maarifçilər, sekulyaristlər və avropaçılar ərəbcə terminlərdən qaçmalı, tekstlərini mümkün qədər “avropaca” terminlərlə qurmalıdırlar.

Əzbər bir etiraza cavabsızlığım

Bu yerdə kimsə mənə bu etiraz mətnini əzbərdən deyə bilər: “Noolsun “ictimai(yyət)”, “ictimai rəy” düzgün terminlər deyildir, ictimai olmur, qoy, lap mkrtç olsun, əsas odur ki, bu terminlər dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanıblar, oturuşublar və istifadə də edilirlər; həmin terminlərin müvafiq anlayışlarını genişləndirmək və düzəltmək olar, terminlərin özləri isə qalmalıdır, dəyişdirilməməlidir”. Köhnəlib sürtüyü çıxmış bu tezisə cavab vermək üçün mənim on tezislik cavabım var. Ancaq onları burada sadalayacaq deyiləm, çünki onlar özüm üçün yeni və maraqlı deyillər artıq. Əvəzində, istər bu yazımda, istərsə də bundan sonrakı yazılarımda ictimai(yyət) ya da ictima sfera yox, publik sfera; ictimai rəy yox, publik rəy; ictimai sektor yox, publik sektor; ictimailəşdirmək yox, publik sferaya çıxarmaq yazacağam. Hər halda, özüm bilə-bilə terminləri səhv işlədə bilmərəm. Çünki bu yazıları mən təkcə bu gün üçün yazmıram.

Publik sferanın və publik rəyin Türkiyə türkcəsində tərcümələri

Türkiyəlilər osmanlıca “ictimai ümumiyyə”ni, yəni publik sferanı “kamu alanı” kimi, “əfkari-ümumiyyə”ni, yəni publik rəyi isə “kamu oyu” kimi türkcələşdiriblər.

Burada (h)oy – səs, rəy, fikir, mövqe; kamu isə bizim “Qamu bimarinə canan, dəvayi-dərd edər ehsan” (M.Füzuli) misrasından da tanıdığımız “qamu” sözüdür, müasir Azərbaycan dilində “hamı” kimi yaşayır. Misradakı anlamdan da göründüyü kimi, qamu bütün, hamısı, tamamı deməkdir. Türk Dil Kurumu “qamu”nu (“hamı”nı) “publik”in tərcüməsi kimi irəli sürmüşdür. Bizdə də “hamılıqda deyilmək”, “hamının içində olmaq”, “hamı tərəfindən”, “hamının arasında” kimi ifadələrdən aydın olur ki, “hamı” müəyyən qədər ümumiliyi, elcarı olmağı, meydan anlamında açıqlığı bildirir. Bu anlamda türkiyəlilər “əfkari-ümumiyyə”ni kamu oyu (hamının mövqeyi) kimi yaxşı türkcələşdiriblər. Sadəcə, bir problem var ki, “hamı” dedikdə, vətəndaşların sanki hamısı nəzərdə tutulur. Halbuki, publik terminində söhbət ümumidən gedir, hamıdan yox. Ümumi sözü hamını və totallığı yox, əksəriyyəti, çoxluğu ifadə edir. “Publik rəy” terminində də irəli sürülən – fikrin açıqlığı və ümumiliyidir, heç də hamını, tamlığı, bütövlüyü əhatə etməsi deyildir. Buna görə də, türklərin “kamu oyu” (hamının fikri) terminoloji baxımdan, məncə, yanlışdır.

Publik rəy kimin rəyidir? Cəmiyyətin?

Publik sfera terminini biz də “cəmiyyət”in qohumu olan “ictimai” ilə ifadə edəndə bayaqkı o “hamını əhatə etmə totallığı” yaranır. Ümumini ictimai kimi verəndə, yəni ümumiyyəti cəmiyyət kimi göstərəndə olduqca yanlış və aldadıcı bir təsəvvür meydana gəlir.

Məntiqdə belə bir bölgü var: fərdi (sinqulyar), cüzi (partikulyar) və külli (universal). İctimai – cəmiyyətə aidiyyəti və yaxud mənsubiyyəti bildirir. İctimai rəy nə fərdi, tək bir adama, nə də külli, cəmiyyətin hamısına aid mövqeyi deyil, sadəcə və sadəcə cüzi, yəni cəmiyyətin bir qrupuna aid mövqeyi ifadə edir. Bu qrup hər zaman bir nəfərdən çox, bütün cəmiyyətdən, yəni hamıdan azdır. Ümumilik, partikulyarlıq budur.

Ümumi və açıq rəyə, yəni publik rəyə “ictimai rəy” (ya da “ictimaiyyət”) adı verəndə insanlarımız bunu bütün cəmiyyətin rəyi və mövqeyi kimi başa düşürlər. Cəmiyyət dedikdə isə bütün Azərbaycan xalqı başa düşülür! Beləliklə, ümimi demək istərkən, hamıya, oradan da bütün xalqa keçid belə yaranır. Bir sözlə, Azərbaycan mediasında adamların təkcə nə dedikləri yox, hətta nə demək istədikləri də bəzən bəlli olmur. Aydındır ki, cəmiyyət xalq demək olmadığı kimi, ümumi və açıq rəy olan publik rəy də cəmiyyətin hamısının mövqeyini ifadə etmir.

Terminoloji qarmaqarışıqlığın hakimiyyət üçün yararı, müxalifətçilər üçün ziyanı

Azərbaycanda publik rəyin ictimai rəy adlandırılmasından və səhv başa düşülməsindən avtoritar-despotik mövcud siyasi hakimiyyət fayda götürür. Məsələn, Əkrəm Əylisli və Ramil Səfərov hadisələrində biz bunun tipik nümunələrini gördük. Tarixən və səhvən ictimai rəy adı daşıyan, mövcud siyasi hakimiyyət tərəfindən quraşdırılmış saxta publik rəy bütün cəmiyyətin, oradan da bütün xalqın fikri kimi təqdim edildi və edilir, gələcəkdə də edilmə təhlükəsi böyükdür.

Yeri gəlmişkən, “ictimai qınaq” da növbəti yanlış terminlərimizdən biridir. Əslində “publik qınaq” olmalıdır. Çünki cəmiyyət adam deyil ki, qınasın, qınayan publikadır. Televiziyada, ya da mitinqdə çıxış edənə qulaq asan da xalq deyildir, yenə publikadır.

PR (publik relations) budur: bəlli bir yönümdə publik rəy formalaşdırmaq üçün publik sferaya sistemli təsir strategiyası, planı və fəaliyyəti. PR mexanizması, müxtəlif növ manipulyativ suqqestiyalar və s. bizim “Elin gözü tərəzidir”, “Od olmasa, tüstüsü çıxmaz”, “Hamı haqsız ola bilməz” kimi batil etiqadlarımızı puça çıxartdı.

Özümdən bir misal. Xəzər universitetində dərsimin bəzən darıxdırıcı hissələrini izah edəndə, bəzi tələbələrin yuxulamağa, sıxılmağa, başını stola qoymağa başladıqlarını görüb, sosial psixologiyadan bildiyim suqqestiya metodlarından birini işə salırdım (artıq bu sirri açmaq olar), təxminən belə bir cümlə qururdum: “Fəlsəfə haqqında olduqca məşhur bir cümlə var, hər yerdə deyirlər, hamı bilir…” elə bunu demiş, baxırdım ki, əsnəyən tələbələrin hamısı cümləmin sonunu gözləmədən artıq başlarını qaldırıblar, diriliblər, yuxuları çoxdan qaçıb. Nə üçün belə oldu? Çünki mən anonsumda dedim ki, deyəcəyim cümlə olduqca məşhur cümlədir və beləliklə mən, onların hər birini təkləməklə hədələmiş oldum, çünki heç kim məşhuru bilməyib, tanımayıb təklənmək istəmir. Halbuki, çox vaxt o cümlənin davamının müəllifi özüm idim və bəlkə də elə həmin anda dərsdə ağlıma gəlmişdi. İndi internet səhifələrində tez-tez gördüyünüz “Bu video internetdə rekordlar qırır” elanı da belə bir qorxutmadır, hədədir, PR-dır.

İctimai rəyə publik rəy deyən müxalif düşərgədəkilər də publik rəyi cəmiyyətin, oradan da bütün xalqın mövqeyi kimi başa düşür. Və beləcə, mətbuatda ya da sosial şəbəkələrdəki hakim mövqeyi bütün cəmiyyətin, oradan da bütün xalqın mövqeyi hesab edir. Ancaq mitinqə, səsverməyə, hansısa çağırışa adam gəlməyəndə, ianə toplanışı nəticə verməyəndə, qəzetləri satılmayanda və s. bunu təəccüblə qarşılayırlar. Sosial psixologiyada bu təzadın xeyli səbəbləri sadalanır. Biri də mənim bu yazımda dediyim həmin bu terminoloji yanlışdan irəli gələn təsəvvür yanlışıdır.

İctimai rəy ictimai şüur kimi başa düşülür

Digər yandan, publik rəyə ictimai rəy dedikdə, ictimai rəy marksizmin ictimai şüur (sosial şüur) anlayışı ilə də qarışır. İctimai şüur – əxlaqi, dini, hüquqi, iqtisadi, siyasi, estetik qəliblərin və ideyaların, fəlsəfi təsəvvürlərin, habelə, sənət, elm, ictimai məramlar, adət və ənənələr və s. ifadə edir. İctimai şüur cəmiyyətin daha dərin, daha çətin dəyişən, daha qalıcı mövqeyidir. Məsələn, son illərdə dillərdə dastana çevrilmiş “milli mentalitet” həm də ictimai şüura daxildir. İctimai şüurun dəyişməsi uzun illər alır və yavaş gedir. Çünki ictimai şüurda əsasən nəsil amili rol oynayır. Yəni Azərbaycan mediatik dilində səhvən ictimai rəy adı verilən publik rəy ictimai şüur demək deyildir. Onlar arasında əlaqə belədir: İctimai şüur özünü publik rəydə üzə çıxardır, publik rəyin formalaşmasında ictimai şüur təsiredicidir.

Publik rəy liderləri

Publik rəyin qurulmasında jurnalistlər, yazıçılar, yazarlar və s. rol oynayırlar. Publisistika fəaliyyəti budur. Publisist – publik sferada rəy formalaşdıran şəxsdir. Onlardan ən parlaq olanlara elmi ədəbiyyatda “rəy liderləri” deyilir, yəni publik fəzada hansısa mövzuda başqalarının mövqeyini formalaşdıran, çoxluğu istiqamətləndirən şəxslər. Rəy liderliyi modern dövrdə daha aktual idi. İndiki qlobal postmodern şəraitdə (hamının danışmaq haqqı və imkanı qazandığı mərkəzsizlik şəraitində) rəy liderlərinin rolu azalmışdır.

Azərbaycan kulturasında ənənəvi rəy liderləri “atalar” adı ilə adlandırılan, sözlərini “atalar sözləri” kimi əzbərlədiyimiz anonim əcdadlarımızdır. Atalar sözləri o qədər geniş yayılmış və dərinə işləmişdir ki, bu anonim atalara artıq ictimai-milli şüur liderləri deyilməlidir. Anonim ataların sözlərindən belə başa düşmək olur ki, bu adamların çoxu çox böyük ehtimalla üləma, mollalar, bir sözlə islam şəriətçiləri olublar. Buna görə də rəy(çi) atalarımızın sözlərinin tənqid və rədd edilməsinin dindarları və mentalitetçiləri hirsləndirməsi heç də təsadüfi deyildir. Lakin bu rəy liderlərinin anonim olması işləri korlayır, çünki konkret tənqidə gəlmirlər.

Azərbaycanın publik sferasında rəy liderləri uzun əsrlər üləma, mollalar, bir sözlə islam şəriətçiləri olublar. Onlar məscidlərdə, yas yerlərində əsrlər boyu daim danışıblar, hələ də danışırlar, təbliğat aparırlar. İlk dəfə bu ənənəni yeni publik sferası – teatrı və “Əkinçi” qəzeti ilə dağıdan H. B. Zərdabi olub. O, publik sferamıza ilk dəfə olaraq yeni rəy liderlərini – M.F.Axundovu, özünü və başqalarını gətirməklə, onu islami monopoliyadan çıxarıb. Bu, Azərbaycanda ilk demokratik inqilab idi! Daha sonra, M.Cəlilin “Molla Nəsrəddin”i də yeni böyük publik sfera idi və bu publik sferaya M.Ə.Sabir kimi yeni publik rəy liderləri qoşuldu. Adları çəkilən bu şəxslər o dövrdə nəinki publik rəyi formalaşdırırdılar, onlar Azərbaycan tarixində yeni dəyərlər elitası kimi hətta tarixi ictimai-milli şüura təsir edə bildilər.

30 Sentyabr 2013

§§§