TARİXİ YAZILAR

XÜRRƏMİ ADININ ANA DİLİMİZCƏ İZAHI

Qarı düşmən dost olmaz

Bu il Babəkin 816/17-ci ildə xürrəmilərə başçılıq etməyə başlamasının 1200 illiyidir. Düz 1200 il bundan qabaq, adı bizə ərəbdilli qaynaqlarda “Babək Xürrəmi” kimi gəlib çatan dirəyimiz (!) tarix səhnəsində dikəlmişdir.

Ərəb qulağının “xürrəmi”, “şad-xürrəm”, “Babək”, “Bəzz” kimi eşitdiyi adları biz indiyədək öz qulağımızla, başqa sözlərlə desək, ana dilimizcə eşidə bilməmişik. “Xürrəm” sözünün ərəbcə olmadığını bilirik [1, 255]. Bu adın indiyədək bir neçə cür izahı verilsə də, ancaq bu izahlardan hansısa biri elmdə hamını razı sala, bütün sorğulara dolğun cavablar verə bilməmişdir. Deyəsən, ilk dəfə olaraq biz bunu bacarmış, 1200 il sonra tarixi bir sirrin üstünü açmışıq.

Ərəbdilli qaynaqlarda xürrəm(i), hürrəm(i) kimi yazılan sözün kökü – istər danışıq dilimizdə, istərsə şivələrimizdə tez-tez işlənilən, istər Dədə Qor Qut dastanında, istərsə nağıllarımızda qarşımıza çıxan, ana dilimizin ən qədim sözlərindən biri kimi duran, ancaq görünür başa düşülmədiyi üçün dilimizin izahlı lüğətinə, başqa sözlə desək, ədəbi dilimizin lüğət fonduna salınmayan, dişilik, daha doğrusu, dişi şəhvəti, dişi motivi, feminin hərəkətverici güc mənası bildirən – hör, hır, hor, hür, kür və s. kimi fonetik variantlarda səslənən sözümüzdür.

Dədə Qor Qut dastanında Qazan xan, oğlu Uruzun vuruşmada əsir düşdüyünü bilmədiyindən, elə bilir o, döyüş meydanından anasının yanına qaçıb. “Qazan … aydır: “Bəglər, Tañrı bizə bir kür oğıl vermiş. Varayın, anı anasının yanından alayın, qılıcla paralayayın, altı bölük edəyin…” [2, D134¹²-D135^1-2]. (Bir insanın qolları, ayaqları və başı kəsildikdə, o, altı bölüyə bölünmüş olur). Burada kür – qız, dişi, ərəbin sözüylə desək, arvad mənasındadır. Məsələn, Salyanda deyilir: “Kürün biri kür”; “Həsə:n oğlu kürdü” [3, s. 268]. Mərhum akademik Tofiq Hacıyev Dastanın dilini müasirləşdirərkən “kür” sözünü Dastanın müasirləşdirilmiş mətnində “fərasətsiz” kimi, Dastanın sonunda verdiyi lüğətdə isə “dəcəl, narahat adam” kimi mənalarda tərcümə etməsi bütünlüklə yanlış olmuşdur [2, s. 230, 341].

Dədə Qor Qut dastanında Buğacın qırx yoldaşı, Buğacın atası Dirsə xanın yanına gəlib, onu atasına belə pisləyirlər: “…səniñ oğluñ kür qopdı, ərcəl (ərcil – A.Q.) qopdı” [2, s. D19³]. Akademik Hacıyev bu dəfə “kür” sözünü Dastanın müasirləşdirilmiş mətnində “nankor” mənasında (“ərcəl”i isə mətndə “fərsiz”, lüğətdə “bədxasiyyət, pozğun” kimi mənalarda) tərcümə edərkən [2, s. 179, 330] yenə də bərk yanılmışdır. Yuxarıdakı sitatın mənası belə olmalıdır: “Sənin oğlun qız doğulub, kişilərə əydəmli (ərcil) – kişi xeylaqlarına meyilli doğulub.” İndiki ərəbcələşmiş dilimizlə bu cümləni belə deyərdik: “Sənin oğlun arvaddır, mavidir, meylini, şəhvətini kişi xeylaqlarına salandır.” (Dədə Qor Qutun dilində “qopmaq” göbək bağından qopmaqdır – doğulmaq, yaranmaq deməkdir).

Meyil, şəhvət, həvəs, arzu kimi mənalar bildirən kür sözünün inad, naz, kapriz kimi derivativ (sonrakı, törəmə) mənaları da vardır. Sözgəlişi, belə deyilir: “(Koroğlu – A.Q.) Çıxer qırağa deyir ki, sən kür, mən kür, biz bir yerdə yola gedəmmərih. O vaxtdan çayın adı qaler Kür” [4, s. 49]. “Kür olmaq”, “kürlük (kürrük) etmək” ifadələri inadkar, nazlı, kaprizli uşaqlar üçün işlənilməkdədir.

Həvəs, arzu, meyil, niyyət mənaları bildirən “qırım” da hör // hır // hor // hür // kür kökündən yaranmış olub, “hırım”, “kürüm” kimi bir sözdür. H-x-k-q keçidi dilimiz üçün adi haldır, sözgəlişi, han-xan-kağan-qağan. Dördcildlik izahlı lüğətimizdə qırım sözünün qarşısında yazılmış mənalar (görkəm, təhər-töhür, görünüş, hal, əhval, tövr) başdan-sonacan uydurmadır [5, s. 141]. Mərhum filoloq Məmmədağa Şirəliyev bu sözü meyl, istək, arzu, fikir, iradə kimi verərkən daha haqlıdır. Ağcabədidə deyilir: “Arvadın qırımı vardı ki, iş düzəlsin, Atdıxan qoymadı” [3, s. 301]. Salyanda deyilir: “Əlsəfərin qırımı oxımağdı” [3, s. 301]. Xətayi deyir: “Baxdım ki, mının qırımı özgə, Mənimlə alum-verimi özgə” [6, s. 259].

“Kür” kökü üzərində dayanan sözlərimiz çoxdur: kürü, kürt // qırt, kürsək, kürəkən, kərkinmək, kürnəşmək (əslində kürləşmək), küsənmək (əslində kürüksənmək), kirşan (əslində kirşən – qadın kosmetikası), gərdək (əslində kürdək, kərdək – toy gecəsi otağı), körpə, qarı və s. Göründüyü üzrə, bütün bu sözlərə eyni semantika – dişilik mənası hakimdir.

Kürsək sözünün başlanğıc forması kürüksəmək feilindən yaranan kürüksək sözüdür. Mövlud Süleymanlının “Dəyirman” povestində oxuyuruq: “Sən canın bu qancığı apar azdır. … Yox, kürsəyə gəlir tez-tez, çox it yığır başına. İtin əlindən təpənmək olmur. Canın üçün, rayondan it gəlir yanına” [7, s. 183]. Küsənmək feilinin başlanğıc forması da kürüksənməkdir, mənası dişi kimi iştahlanmaq, tamahlanmaq, ehtiraslanmaqdır.

Dişiliyin barı da kür kökü üzərində qurulan kürü, kuruğ, xora kimi sözlərlə söylənilməkdədir. Qazax, Borçalı, Ağcabədi, Bərdə, Tərtər, Cəbrayıl, Xocavənd, Kəlbəcər, Qarakilsə, Zəngilanda toyuğun və balığın qarnından çıxan yumurtalara – kürüyə – kürüşdə və kürüşgə(nə) də deyilir. Qazaxlılar deyir: “Kürüşdə to:uxda olor, balıxda olor, yeməli olor” [3, s. 269]. Şivələrimizdə atın balasına kuruğ deyilir: Oğuzda deyilir: “Atın kuriyi öydə qalıfdı” [3, s. 264]. Zəngilanlılar deyirlər: “Pirçıvane:dəndə (Tərslikdən də – A.Q.) atın kuruğu yoruldu” [3, s. 264]. Qax və Zaqatalada moruğa kura deyilməsinin səbəbi moruğun kürü görünüşündə olmasıdır. Zaqatalada deyilir: “Mən dünən kura dərmağa getmişdim” [3, s. 264]. Küçük(ləmək) sözünün kökü dəxi kür kökünə aiddir. Göyçayda deyirlər: “Alça ağacı çox küçüklüyəndi” [3, s. 265]. Ağcabədi, Ağdam, Cəbrayıl, Kürdəmir, Göyçay, Qazax, Mingəçevir, Oğuz, Sabirabad və Şamaxıda əkin sahələrinə tökülən sünbüllərdən öz-özünə bitən taxıla “xora” deyirlər. Ağdamlılar deyir: “Bi:l yaman xora əmələ:lmişdi bildirki taxıl yerinnən”. Cəbrayıllılar deyirlər: “Biyilki xoradan on beş put taxıl çıxdı” [3, s. 227].

Hör // hır // hor // hür // kür sözüylə biz nağıllarımızda da tez-tez tuşlaşırıq. “Sehirli üzük” nağılında oxuyuruq: “Arvad da elə hörünü salmışdı itnən pişiyə” [8, s. 36]. “Göyçək Fatma” nağılında oxuyuruq: “Arvadın hırı tutmuşdu, elə nırx deyib durdu ki, əgər azıtmasan gününü qara eliyəcəm” [8, s. 16]. “Hillilim Güllülüm” nağılında oxuyuruq: “Ay arvad bəs pambığı niyə əyirmirsən? Arvad deyir: Ay kişi, vallah hələ hırım tutmayıb, havaxt hırım tutsa onda əyirəcəyəm. … Ay kişi, hırım tutdu, pambığı ver əyirim” [8, s. 178-179, ].

Hör // hır // hor // hür // kür sözü şivələrimizdə də gen-bol işlənilməkdədir. Məsələn, kəlbəcərlilər deyirlər: “Nə üstümə ho:urğalanırsaŋ ə?” [3, s. 209]. Tovuzda deyilir: “Əli yaman hırıx adamdı” [3, s. 206]. Kürdəmirdə deyilir: “Tay əvvəlki hırım qalmayıb, qocalmışam” [3, s. 204]. Salyanda deyilir: “Diyəsən gənə hırın tutub” [3, 205]. Bakıda deyilir: “Hırı gəlib, sən alla: dindirmə unı” [3, s. yenə orada). “Bir ho:nan gəlmişdi üstümə ki, nətə:r” [3, s. 207].

Hıçqırmaq, asqırmaq, fısqırmaq (vızqırmaq sözünün əsli), qışqırmaq, öskürmək və başqa adların (məsələn, uyqur adının) ikinci bölüyündə gördüyümüz də hör // hır // hor // hür // kür sözüdürsə, onda bu söz ən geniş mənada hərəkət deməkdir. Bizcə, elə ərəbcə hərəkət sözünün özünün kökündə dayanan da bu sözdür.

Hırı tutmaq (gəlmək), ya da ibnəsi tutmaq (qalxmaq) əslində dişiliyi, qızlığı, arzusu qabarmaq, iştahı, ehtirası, şəhvəti, həvəsi gəlmək deməkdir. Hır-zır qanmamaq, hərbə-zorba gəlmək kimi ifadələrdə də söhbət eyni sözdən – hördən, hırdan, hordan, hürdən, kürdən gedir. Salyanda deyirlər: “Südabə çalışqan uşağdı, bütün dərssəri öyrənməyə hüsriyir” [3, s. 213]. Burada “hüsriyir” kimi təsriflənən feil r-s metatezesinə (səs yerdəyişməsinə) uğramış hürsəmək feilidir. Hürsəmək – “hırı tutmaq”la eyni mənanı bildirir, can atmaq, səy göstərmək deməkdir.

İndiki maskulin təsəvvürümüzdə şəhvət dedikdə gözümüzün qarşısında ancaq ərkəklik (“erkək” yox, “ərkək”!), ya da kişi cinsiyyəti canlanır. Başqa sözlərlə desək, indi şəhvət – ancaq ərkək ehtirası, kişini tərpədən motiv, maskulin xarakterli hərəkətverici sayılır. Ancaq dişi ehtirası, qadını tərpədən motiv, feminin xarakterli hərəkətverici də var: hör // hır // hor // hür // kür sözüylə ifadə edilən budur. Ulu nənə-babalarımızın yaşayışında və onların yaratdığı əski dilimizdə in-yan (yin-yanq) kimi kür-ər(kək) tarazlığı vardı, sonralar bu tarazlıq anlayışı pozuldu. Ədəbi (ərəbi!) dilimizdən sıxışdırılıb çıxarılan “ərnəşmək-kürnəşmək” ifadəsi bu ilkin tarazlığın izidir. Habelə, vaxtilə dilimizdə “ərköyün” (əslində “ərsöyün”) sözüylə yanaşı, “hüröyün” (əslində “hürsöyün) sözü də vardı. “Sehirli üzük nağılında oxuyuruq: “Keçəl fikirləşdi ki, arvadım atası evində hüröyün böyümüş adamdı” [8, s. 38]. Basarkeçərdə deyirlər: “Uşağını hüröün bö:tmüsən” [3, s. 213]. Tovuzda deyirlər: “Bu uşax çox hüröyün böyüyüf” [3, s. 213]. Etimoloji baxımdan ərköyün (ərsöyün) əslində qızın oğlana (ərə, ərkəyə) qarşı arzusunu, hürsöyün isə oğlanın qıza (hürə, dişiyə) qarşı arzusunu bildirir.

İnəyin (dişinin) buğaya (ərkəyə) yaxınlaşmasına Qarakilsə, Şəki, Cəbrayıl, Culfa və Mingəçevirdə “höörə gəlmək” deyirlər: “Həsən kişi inək hö:rə gəlir” (Cəbrayıl). “İnex’ hö:rə gəlifdimi” (Qarakilsə) [3, s. 210].

Qərbi azərbaycanlılar deyirlər: “Bu bizim it də Qəhrəmanı görəndə ona arnaşır-hürüyür” [9, s. 29]. Burada “arnaşmax” kimi deyilən söz ərnəşmək, daha da doğrusu, ər(kək)ləşməkdir; hürümək isə dişilənmək, qızlanmaq, nazlanmaq deməkdir. Beləliklə: ərnəşmək-kürnəşmək (ərləşmək-kürləşmək) – cütləşmək, bir-biriylə cinsi yaxınlıq istəmək mənasını bildirmiş olur.

Gündəlik danışıq dilimizdə gen-bol işlənilən hey (heyi qalmamaq, heydən düşmək və s.), hək (həkdən düşmək, hək gəlmək), gir (girdən düşmək) sözləri də bizə hör // hır // hor // hür // kür kökünün variantları kimi görünür. “Mehralı yaman qocalıf, girdən tüşüf tamam” [9, s. 98].

Kür, qarı, qız sözləri dişilik mənası bildirirlərsə, onda haqlılıqla bu sorğu qoyula bilər: onda “dişi” anlayışının mənası nədir, daha doğrusu, dişiliyi kürlükdən, qarılıqdan, qızlıqdan ayırd edən nədir? İndi unudulan çox əski bir qarğışımız bu sorğuya cavab verməyə bizə kömək edir: “Kim ki mənim evimi uçurdub, erkəyi yarımasın, dişisi qarımasın” [3, s. 113]. Burada “qarımaq” sözü ərə getməyib, dədə evində qocalmaq mənasını yox, əksinə, yaxşı məna bildirir: yetişib, ərlik-boyluq qadın olmaq deməkdir. Biz “dişi” sözüylə “deşik” sözlərini qohum sayan H.Vámbéry-yə söykənərək, dişiliyin – deşikliliyin – körpənin anadangəlmə cinsiyyətini; kürlüyün, qarılığın, qızlığın isə artıq yetkin, bişkin qadınlığı bildirdiyini irəli sürürük. Aralarındakı fərq budur.

Şivələrimizdə iri mişara “hərrə” və yaxud “hərə” adı verilir. Bizcə, hərrə və yaxud hərə sözləri də – dala-qabağa gedib gələn mişarın odunla seksual əlaqəsi kimi görülərək – hör // hır // hor // hür // kür kökündən yaradılmışdır. İndiki dilimizdə bir qadını hərləmək sözü də onun dişiliyini qabartmaq, onu qızlamaq kimi bir məna bildirir. Elçi gediləsi qızın “hərisini almaq” ifadəsinin kökündə də bu hör // hır // hor // hür // kür kökü dayanır. Qarın, qardaş (qarındaş) sözləri də bu kökdən törəyən sözlərimizdirlər. Ən əski qadın adlarımızdan biri olan “Hürü” adı da bu kök üzərində yaranmışdır. Qızın və yaxud qadının öz dişiliyindən yaranan qorxusunu bildirən hürkmək, hürkü, ürkək (əslində hürkək) sözləri, habelə qorxu, qorxmaq sözləri dəxi hör // hır // hor // hür // kür kökü üzərində dayanan sözlərimizdirlər. (Başqa cür deyəsi olsaq, hürkü sözü qorxu sözünün babasıdır. Beləliklə: qorxu qadınlığa xasdır, qadınların xüsusiyyətidir, – dilimiz belə deyir.)

Dilimizin başqa dialektlərində də bu kökün dişiliklə, qadınlıqla bağlı mənalar bildirdiyini görürük. Sözgəlişi, Kazan tatarlarında qadın aybaşısına (mensturasiyaya) “kürəm” deyilir [10, s. 1456].

Bizim burada bir belə dil faktını sadalamağımızın məqsədi, ərəbdilli qaynaqlarda “xürrəmi // hürrəmi” kimi bizə gəlib çatan sözün kökü kimi irəli sürdüyümüz hör // hır // hor // hür // kür fonetik variantlar cərgəsinin hansısa özgə bir dildən alınma olmadığını göstərmək idi. Çünki özgədilli sözlər anadilli sözlərimiz arasında qol-budaq atıb, yayıla bilmir, düşdükləri yerdə qəlpə kimi qalırlar.

***

“Xürrəmi // hürrəmi” sözünün təkcə kökü yox, bütövlükdə özü ana dilimizcədir; o, Babəkin dilində hörləmə, ya da kürləmə formasında səslənirdi; mənası – düşməni dişilə(şdir)mə, qızla(şdır)ma, altına salıb üzərində kişilik (hakimiyyət) qurma, onun iradəsini qırma, onu qadın sayıb ehtirasdan qızarma, ona qarşı qızıxma, qor kimi qırmızılaşma deməkdir. Bu ad işğalçı islamçılara qarşı “Səni dişi(m) edərəm!”, “Sən mənim üçün arvadsan!”, “Səni zorlaram!”, “Səni basaram!” məzmununda, göründüyü üzrə, təhqir və pərt edici, psixoloji baxımdan olduqca təsirli, söyüşlü hədə idi; ancaq əvəzində onların tarixdə pis adla qalmasına da yol açdı, necə deyərlər, adları başlarına bəla oldu.

Keçmişdə düşməni buna oxşar qorxuzma və çəkindirmə taktikaları vardı. Məsələn, bir hökmdarın dikəlmiş penis heykəli yapdırıb öz ölkəsinin sərhəddində qoydurması kimi; başqa birisinin özünə penis mənası verən təxəllüs götürməsi kimi. Və yaxud müasir gerblərin üstündə gördüyümüz qılıc şəkli “Bizə yaxın düşəni kəsərik!” mesajı ötürmək üçündür.

İslamçı istilaçılar Bəzz qalasını ələ keçirdikdən sonra xürrəmilərin yazı və yazışmalarını, eynilə indiki xələfləri İŞİDçilər kimi, qatilcəsinə məhv etdiklərindən, Babəkin öz dilində bu adın dəqiq necə səsləndiyini kəsdirmək indilik mümkün deyildir. Ancaq biz iki-üç variant üzərində dayana bilərik: bu ad o vaxt ya kürləmə, ya da hörləmə (hürləmə) kimi səslənirdi. Hörləmə, ya da kürləmə sözü deyilişdə xalqımızın dilində elə o vaxt da iki “r” ilə – “hörrəmə” və yaxud “kürrəmə” kimi deyilmiş olmalıdır. Bu, bizim dilə xas haldır. Belə ki, -ra və -rə sonluqları -la və -lə sonluqlarının qalığıdır [11, s. XLV]. Biz bunu qarlamaq sözünün qarramaq kimi, hazırlamaq sözünün hazırramaq kimi, zorlama sözünün zorrama kimi, hərləmə sözünün hərrəmə kimi və s. deyilişlərində də görürük. Bu üzdən ərəblər hörləmə // kürləmə sözünü o vaxt elə bizdən eşitdikləri formada yazmışlar: ərəb əlifbasında “r” hərfinin üstünə təşdid işarəsi qoyaraq onu şəddələmişlər (qoşalaşdırmışlar): hörrəmə // kürrəmə > xürrəmi.

Dilimizdə h-x-k-q keçidi, yuxarıda dediyimiz kimi, mümkün olduğu üçün, r-z keçidinə söykənərək hör // hır // hor // hür // kür fonetik variantlarını qor // köz // qız(ıl, -ğın) // qır(maq) formasında çoxalda bilirik. Bizcə, “qaz” kökü də hör // hır // hor // hür // kür // qor // köz // qız(ıl, -ğın) // qır(maq) cərgəsinə daxildir. Belədə, indiki dilimizdə “qazlamaq” kimi səslənən jarqon sözün doğru variantı “qızlamaq”dır. Dədə Qor Qut dastanında oxuduğumuz yağının “qaza bənzər qızı-gəlini” ifadəsində də söhbət heç də, indiyədək başa düşülənin əksinə, qazdan-ördəkdən getmir, yan-yörəsinə dişilik (kürlük) saçdığı üçün adamı qor (köz) kimi yandırıb-yaxan qız-gəlindən gedir. Bununla biz dilimizdə indi də işlənilən zorlama (hörləmə, kürləmə) sözünün orijinal mənasını da anlamış oluruq: zorlama – qarşısındakını güclə qızla(şdır)ma, dişilə(şdir)mə, onu dişiliyə məcbur etmə, üzərində ərkəklik qurma, iradəsini qırma (iradəsini sındırma) və ehtirasdan qızarma deməkdir.

Əski türk (Azərbaycan) dilində “kisi” sözü qadın, həyat yoldaşı (wife) demək idi və çox böyük ehtimalla “kisi” sözü indiki “kişi” sözünün babasıdır [11, s. 749]. Matriarxat-patriarxat keçidiylə birlikdə mənası maskulinləşən kişi (kisi) sözünün kür sözündən yarandığına bizim şübhəmiz yoxdur. Bizcə, qarı sözü də kür sözündən yaranmışdır. Dilimizə xas r-s keçidinə görə kür > kisi > qarı keçidi mümkündür. Dilimizdə indi də işlənilən “qarı düşmən” ifadəsi hörləyənlərin, kürləyənlərin (xürrəmilərin) sözüdür. “Qarı düşmən” – qarı kimi görülən, qarılaşdırılan (hörlənən, kürlənən) düşmən, indiki sözlərlə desək, “arvad düşmən” – istilaçı islam ordusu idi, xürrəmilərin gözündə. Dədə Qor Qut deyir: “Qarı düşmən dost olmaz” [2, s. D3⁹]. Bu, Babəkin sözü olmalıdır. Bəlkə də Babək bunu Afşinin gizli dostluq təklifini və yaxud xəlifə Mötəsimin onu bağışlayan qızıl möhürlü məktubunu rədd edərkən söyləmişdir. Birincisi, xəlifə Mötəsim əfv məktubunu, Bəzz qalasından çıxıb Bizansa sarı üz tutan Babəkə, onun qaçıb gizlənərək, sonradan xürrəmiləri yenidən başına yığacağından qorxduğu üçün, başqa sözlə desək, Babəki aldadıb tutmaq üçün göndərmişdi, mərhəmətdən, humanizmdən yox. Babək əfvi qəbul edib təslim olsaydı da, onu Afşinin sonu gözləyirdi və Babək xəlifənin bu kələyini bayaqdan başa düşmüşdü. İkincisi, işdir, Babək xəlifənin əfvini qəbul edib təslim olmuş olsaydı, bu, təkcə, qarı düşmənin keçmişdə etdiklərini bağışlamaq yox, gələcəkdə edəcəkləriylə də barışmaq demək olacaqdı. Bu baxımdan “Qarı düşmən dost olmaz” – Azərbaycanın bütün sonrakı – indiyədəkki – taleyini həll edən tarixi qərar oldu. Babək üçün “təslim” olmaq “müsəlman” olmağa bərabərdi.

Beləliklə, biz bu işıqda indiyədək yanlış başa düşülən “qarı düşmən” ifadəsinin düzgün mənasını da anlaya bilmiş oluruq. Yeri gəlmişkən, türkiyəlilər öz arvadlarına qarı desələr də, “qarı düşmən” ifadəsi onların dilində yoxdur. Görəsən, nə üçün?!. Başqa bir sorğu: Azərbaycanlılar islamı xoşluqla qəbul ediblərsə, onda dilimizdəki “qarı düşmən” ifadəsi nədir?!.

Beləliklə, ərəblərin nəzərində “xürrəmilər” (kürləyənlər, hörləyənlər) adı şəhvətlilər, iştahlılar, zorlayanlar, basanlar, minənlər kimi seksual və qaba bir məna bildirirdi. Bu isə ərəblərin onları nə üçün ləzzətpərəst, şəhvətpərəst, hər şeyi halal bilən saymaqlarının səbəbini də izah etmiş olur. Hörləmə-kürləmə – qarşısındakını hörləmə-kürləmədir. Onlar hörləmə-kürləmə adını qarşı tərəfə – ərəblərə ünvanlayaraq götürmüşdülər. Bu ad xürrəmilərin özlərinə ünvanlanmış olsaydı, bu, “hörlənmə // kürlənmə” (hərlənmə=nazlanma=dişilənmə=sallanma) kimi səslənməli idi. Sonrakı ərəb tarixçilərisə belə düşündülər: “Bu adamlar özlərinə seksual məzmunlu bir ad götürüblərsə, onda onlar qabaqlarına çıxanı altlarına salıb zorlayırmışlar, kişiləri öz ana, bacı, qızlarıyla yatırmışlar, deməli, eyş-işrətçiymişlər, pozğunmuşlar, ləzzətpərəstmişlər və s.” Üstəgəl, xürrəmilər tərəfindən dönə-dönə hörlənmişliyin, kürlənmişliyin öcü. Bizcə, xürrəm(i) sözüylə ərəbcə harami (oğru, quldur), haram (qadağa, toxunulmaz), hərəm (qadın) və s. sözləri qohumdurlar. Bir sözlə, düşməni harami, haramçı, hərəmçi və s. kimi yozub anladınsa, qalanı qolaydır: ağla gələ biləcək ən pis işləri uydur, yaz, uydur, yaz… Deməli, ərəb tarixçiləri xürrəmiləri ləzzətpərəst, şəhvətpərəst, zinapərəst kimi təsvir və təqdim edərkən, addan çıxış etmiş və üstəlik adı da düzgün anlamamışlar. Başqa sözlə, ərəblərin xürrəmiləri pozğun kimi təsvir etməklərinin səbəbi təkcə onları böhtanlamaq və bununla onlardan öc almaq istəyi deyildi, burada düzgün başa düşülməyən adın da rolu böyük olmuşdur.

Xilafət-xürrəmilər düşmənçiliyi haqqında məlumat verən qaynaqlarda zorlama mövzusunun əsas mövzulardan biri olması diqqəti dərhal cəlb edir: Babək öz düşmənlərini arvadlarıyla birlikdə əsir edəndə, guya onların arvadlarını zorlayırdı; Sahl ibn Sunbat (Smbatean) Babəki əsir tutanda guya “ermənilər onun (Babəkin – A.Q.) gözünün qabağında anasının, bacısının və fahişə arvadının namusuna təcavüz etdilər” [12, s. 370]; guya vaxtilə Babək də Sahl ibn Sunbatın “gözü qarşısında anasının, bacısının, arvadının başına pis iş gətirmişdi” [12, s. 376]; guya xəlifə Mötəsim Babəkin qızını zorlamışdır və s. [12, s. 370]. Bütün bu qarşılıqlı “zorlamaçılıq” fantaziyalarının da hörləmə // kürləmə adından irəli gəldiyinə biz əminik.

Ümumiyyətlə, qadın zorlama Azərbaycan kulturasına yaddır. Biz bunu nağıllarımızdan çıxış edərək irəli sürürük. Azərbaycan nağıllarında başqasının arvadına gözü düşmə var, padşahın gözü düşən qadının ərini gedərgəlməzə göndərib ona yiyə çıxmaq üçün kələk işlətməsi var, qız oğurlama var və s., ancaq qızın, ya da qadının razılığı olmadan onunla cinsi yaxınlıq faktı yoxdur. Məsələn, “Kəl Həsənin nağılı”nda Bəlğ adlı bir pəhləvan Bəndərpuş padşahının qızı Pəri xanımı qaçırdıb salır bir qalaçaya. Oxuyaq: “Gördüm ki, bir orta sinnidə pəhləvan (Bəlğ – A.Q.) əlində qızıl gül ağacından bir çubuq, qabağında lüt anadangəlmə bir qız. Çubuğu çəkir qıza deyir: qız, gəl mənə, qız nalə çəkib deyir ki, istəmirəm” [13, s. 171]. Görürsünüz, qız onunla evlənsin deyə pəhləvan onu qaçırdır, gizlədir, illərlə dustaq saxlayır, çılçılpaq soyundurur, döyür, ancaq zorlamır; divlər qızları lap saçlarından asırlar; adını unutduğum nağılımızın birində padşah bir qızı tutub salır saray otaqlarının birinə və onun hərəmi olsun deyə ona yalvarır (padşah yalvarır!), ancaq zorlamır. Özündə çoxlu sumer elementləri gəzdirən Azərbaycan nağıllarında zorlamanın ənənəsi bir yana dursun, faktının belə olmaması, bizcə, sumer dünyagörüşüdür: sumerlilərdə qadın zorlama ən yolverilməz suçlardan biri sayılırdı.

Qadın zorlama bizə islamla gəldi. Bilindiyi üzrə, islamda zina qadağası olsa da, qadın zorlama qadağası yoxdur [14].

Qarı düşmən isə xürrəmiləri elə təsvir edib ki, elə bil xürrəmilər saraylarda yaşayırdılar və günləri orgiyalarda keçirdi. Halbuki, işğalçı müsəlman ərəblərin ağır vergi zalımlığı üzündən əhali kütləvi formada kəndləri buraxıb gedir, boşalan torpaq sahələrini ərəblər ələ keçirir, torpaqlarından didərgin düşən kəndlilər bu çağrılmamış qonaqların əlinin altında muzdurluğa başlayırdılar [1, s.147]. Vergilərin ağırlığı üzündən Aranda (Qafqaz Albaniyasında) kütləvi aclıqlar baş verirdi (məsələn, 726/7-ci ildə), əhali kütləvi qırılırdı [1, s. 143]. Problem təkcə vergilərdə deyildi, o, sasanilərin vaxtında da xalqdan toplanırdı. İslamçı istilaçıların topladıqları vergilər isə ağır olmaqla yanaşı, xüsusi təhqiredici mərasimlə yığılırdı. Məsələn, abbasi xəlifəsi Harun ər-Rəşidin xəlifəliyi dövründə, vergi yığılan gün hər bir azərbaycanlı öz vergisini hündür taxtın üstündə oturan vergiyığan ərəb məmuruna şəxsən uzadıb verdikdən sonra, başını əyməli və ərəb məmur o azərbaycanlının başına (peysərinə) bərk bir şapalaq vurmalı, başqa bir məmur isə onu təpiklə oradan qovub çıxarmalı idi; və yerli əhaliyə bu tamaşaya baxmaq icazəsi verilmişdi; bu, xilafət rəhbərliyi tərəfindən xalqı sındırmaq, ərəblərin güc və ağalığını göstərmək üçün xüsusi olaraq həyata keçirilən vergiyığma metodu idi [1, s. 151-152]. Və yaxud Məhəmməd peyğəmbərin ən yaxın silahdaşlarından biri, xəlifə I Ömərin (634-644) fərmanıyla, Azərbaycanda və Arranda islam dininə keçməyənlər, onların ən aşağı kastadan olub cizyəverən olduqları bilinsin deyə, boyunlarından alçaldıcı qurğuşun damğa asmalı idilər [1, s. 113]. Bir sözlə, xalq təkcə soyulmurdu, həm də təhqir edilirdi. Vergini verə bilməyənlərə, bu sıradan dul qadınlara və yetim uşaqlara hər cür işgəncə edilir, onlar biabırcasına döyülür, ailələrdən hətta ölən (!) ailə üzvlərinə görə də vergi tələb edilirdi [1, s. 148]. Yerli əhalinin üsyanlarını yatırmaq üçün ayrı-ayrı yerlərdə qurulan ərəb hərbi düşərgələrinin – bunlar həm də hakimiyyət rolu oynayırdı – əsgərlərini yerli əhali təkcə yedizdirmək məcburiyyətində deyildi, onlar bu çağrılmamış qonaqları və hətta onların ailələrini də mənzillə təmin etmək məqsədilə öz mənzillərindən zorla qovulub çıxardılırdılar [1, s. 197]. Həmin dövrdə ərəblər Azərbaycan əhalisinə “uluc//a’lac” (qanmaz) adı vermişdilər [1, s. 154]. Beləliklə, xürrəmilərin özlərinə nə üçün belə söyüşlü ad götürməklərini bu kontekstdə – Azərbaycan xalqının bu islamçı istilaçılara qarşı sonsuz nifrəti və qəzəbi kontekstində – başa düşmək gərəkdir.

Hələ Alban çarı Cavanşirin dövründə (639/40-681) ərəb orduları Albaniya üzərinə hücumlarını islam diniylə, ərəb sözüylə desək, əsaslandırırdılar, yunan sözüylə desək, təməlləndirirdilər, doğma sözümüzlə desək, özülləndirirdilər. Məsələn, guya Allah müsəlmanları bütün bütpərəst ölkələrin qanuni varisi etmişdir; guya islam dinini bütün yer üzündə yaymaq gərəkdir və s. [1, s. 103]. Belədə, “Babək islama qarşı yox, işğalçılara qarşı vuruşmuşdur” nəqarəti özünü ovundurmaqdan və yaxud başqalarını aldatmaq cəhdindən başqa bir şey deyildir.

Babəkin başçılığı altındakı xürrəmilik artıq bir üsyan yox, düşməni ölkədən kürüyüb – qovub çıxarma hərəkatı idi. Bu hərəkatın başlamasıyla birlikdə Yəməndə və İraqda yaşayan ərəb qəbilələrinin Azərbaycana həvəsli kütləvi köçü dayanmış oldu. Babək olmamış olsaydı, biz bu gün yəmənlilərə və iraqlılara bənzəyəcəkdik.

***

Qarşımızda duran sorğulardan biri də budur: Bəs, görəsən, “şad(i)-xürrəm” nə deməkdir? Doğrudanmı o, xürrəmilərin şadyanalığını bildirir? Bu sorğuya bizim öz cavabımız var: şad və yaxud şad-bəy xəzərlərdə (hunlarda) IX əsrdə artıq faktik olaraq hökmdar titulu idi. Şad həmin dövr Xəzər dövlətində həm ordubaşı (sərkərdə), həm də hökmdar (xaqan) vəzifəsini yerinə yetirirdi. Bu titul X əsrdən etibarən istifadədən çıxmışdır. Bizim tezisimizsə belədir: farscadan dilimizə keçib şən, firavan, məmnun kimi mənalar bildirən şad sözüylə, xəzərlərin hökmdar titulunu bildirən, bəlkə də farscada “şah”a çevrilərək (şad > şah?) yaşayan şad sözü qarışıq düşmüşdür: bu sözlərin sadəcə olaraq təsadüfi fonetik bənzərlikləri vardır. “Şad(i)-xürrəm”dəki şad hunca-xəzərcədir, farsca yox. Şad(i)-xürrəm – xürrəmi şadı deməkdir, o, xürrəmilərin şadıdır, şad-bəyidir, başçısıdır. Deyəsən, biz bununla Babəkin şəxsən özünün, 20 ildən çox böyük bir ölkəyə (şadlığa) və orduya başçılıq etmiş bir hökmdarın və ordubaşının, indiyədək gizli qalmış hakimiyyət titulunu bəlləmiş olduq: şad – Babək özü idi. Babək – qarı düşməni kürləyənlərin şadı idi.

Mərhum filoloq Mirəli Seyidov Xızır mifik obrazının milliliyini özülləndirərkən, çox haqlı olaraq, xız-xıs-his-qız(mar)-coş(ğun) əlaqəsi qurur və bu sözlərin istilik, hərarət, od mənası bildirdiyini yazır [15, s. 52]. Deməli, biz hör // hır // hor // hür // kür // qor // köz // qız(ıl, -ğın) // qır(maq) fonetik variantlar cərgəsinə xız // xıs // his // coş- cərgəsini də artıra bilərik.

Ərəbcə sayılan qırmızı sözünün kökü, özümüzün qızıl sözümüzün kökü ilə bizcə eynidir: bu, qor // köz sözümüzdür; qor, ya da köz qızıl (qırmızı) kimi qızarır. Hunların (xəzərlərin) nəvələri sayılan müasir çuvaşların dilində xır- sözü bizdəki qız- kökü kimi qızarmağı bildirir [16, s. 343]. “…ulu türkcədə “hor // xor” od mənasında işlənmişdir. … Məsələn: hoorunu söndürdünmü” [17, s. 19]. İstilik mənası bildirən hənir (hənö:r) sözünü dəxi hör // hır // hor // hür kökünə bağlamaq bizə mümkün görünür.

“Xürrəmi” sözünə qohum sözlərdən biri də, mənası indiyədək düşünülmədən qalan, xora sözümüzdür. Xora sözünün mənası, bizcə, yanıq yarasıdır. Yara-xora – yarılmış və yanmış deməkdir. Xora sözü də qor, qız(mar), köz, qız(ıl) sözlərinin semantik çevrəsinə daxildir. Qovurmaq (< qourmaq < qormaq), qovurğa (< qorğa) sözlərimiz də xürrəmi sözünə qohum sözlərimizdirlər.

Beləliklə, biz qor, xor, köz, his və s. sözlərinin od mənası və odun rəngi kimi də qırmızı mənası bildirdiyini görürük. Bu isə bizə xürrəmilərin nə üçün qırmızı olduqlarını qandırmış olur: onlar öz bayraqlarının qırmızı boyağıyla və yaxud vuruşmaya qırmızı geyimlə çıxmaqla düşmənə “Biz sənin dişiliyinə qızıxmışıq (qızarmışıq)!”, “Biz od kimi qıpqırmızıyıq!” mesajı göndərmək istəyirdilər. Qırmızı – bizcə, xürrəmilərdə qanın yox, ehtirasın boyasıydı. Bu, qızıxmaq və qızarmaq sözlərimizin eyniköklülüyündən də görünür. Qızışdırmaq – istiləndirməklə yanaşı, qızlaşdırmaqdır da. Xürrəmilər – islamçı istilaçıları qızlaşdıranlardı.

Qızmar manqala kürə deyilməsi də göydən-düşmə deyildir. Kürədə alovlandırıcı, qızışdırıcı alət kimi körük adı kür kökündən yaranmış sözdür. Deməli, kürə sözü, izahlı lüğətimizin elan etdiyinin [18, s. 781] əksinə olaraq, farsca yox, ana dilimizcədir və bizdən farslara keçmişdir. Korun-korun (yanmaq) zərfində də eyni kökü görürük. Od-alov və qızğınlıq qızılı (sarı-qırmızı) boyadadır. Dilimizdə bu boyanın ayrıca adı var: kürən. Beləcə, xürrəmi sözüylə eyniköklü sözlərimizdən biri də kürən sözümüzdür.

Dilimizdə kürəklə süpürürmüşcəsinə rədd etmək, qovmaq, uzaqlaşdırmaq mənası bildirən “kürümək” sözünün də başlanğıc forması “kürləmək” kimi birbaşa Babək dövründən qalmış olmalıdır. Xürrəmilər ölkəmizə soxulmuş işğalçı islamçıları torpaqlarımızdan kürümək istəyirdilər. Kürək sözü də kürləməkdən yaranmış, ilk addımda kürlək olmuş, sonralar indiki kürək formasına düşmüşdür.

Dilimizdə indi də işlənilən ura sözünü, Avropa dillərinədək gedib çıxan bu sözü (almanca hurra, ingiliscə hurray), mənim qulağım xürrəmilərin dilindən “hörrə!”, “kürrə!” (Kürü!, Qızışdır!, Qızlaşdır!) kimi eşidir. “Ura”nın (hörlənin, hurreyin) haray, hay, hoy, küy, qıy(ya) kimi doğmaları bizə Babəkdən qalan yadigarlardır.

***

Azərbaycan dilçiliyində hakim inamlardan biri budur: təsiri altında qaldığımız ərəbcəyə bizim dilimizdən bircə söz də keçə bilməzdi. Halbuki, ərəb dilində də bizim dilimizdən çoxlu sözlər tapmaq mümkündür. Azərbaycanda fars dilinə yanaşmada da eyni gözüqıpıq inam hakimdir.

Məsələn, bir ərəb tədqiqatçısı yazır ki, huri sözü ərəbcə deyildir, o, ərəbcəyə farscadan keçmişdir, sözün sonundakı “i” ərəbcədə təklik bildirən sonluq kimi sonradan artırılmışdır [19, s. 61]. Doğrudur, bu söz ərəbcəyə keçmə sözdür, ancaq bu ərəb müəllif yanılır, hur (hür, kür) sözü ərəbcəyə farscadan yox, bizdən keçmişdir. Görünür, ərəblər xürrəmilərdən alacaqları öcü cənnətdə hurilərlə yatmaqda xəyal ediblər. Almancanın “Hure” sözü (fahişə deməkdir) və anlayışı da eyni kökə söykənir.

Ərəbcədə hərəm (qadın) və hürr (azad) sözlərinin bu kökdən yarandığı bizdən qabaq artıq irəli sürülmüşdür [17, s. 19]. Bizcə, ərəbcədə təkcə hərəm və hürr sözləri yox, çox böyük ehtimalla, haram, hərarət, hərb, hərəkət sözlərinin də kökü də bizim hör // hır // hor // hür // kür sözümüzdür. “Təhrir” (Misirdə Azadlıq meydanı) adı da bu kökdəndir. Bizim ehtimalımıza görə, ərəblərin “hərami” (quldur) adlandırdıqları xürrəmilərdir.

İranlı dilçilər zur (zor) sözünün müasir farscada pəhləvicədən (orta farscadan) qalma olduğunu yazırlar və yanılırlar. Birincisi, sumercə “zur” sözü var, mənası vurub dağıtmaq, qırmaq, parçalamaq deməkdir [20, s. 226]. Bundan başqa, sumercə zır sözü də var, mənası vəhşi deməkdir (bizim indi işlətdiyimiz zırrama, əslində zırlama olmalıdır, zır sumer kökündəndir). Sözsüz, sumercə pəhləvicədən daha əski dil olduğundan, deməli, bu söz ən azından pəhləvicə deyildir. Sumercə ilə bizim dilimiz arasında, indilik səbəbi izah edilə bilməsə də, yüzlərcə ortaq sözün olduğu elmdə bilinən faktdır. Beləliklə, Azərbaycan dilçiliyinin üz qarası olan dördcildlik izahlı lüğətimizdə zor sözü farsca elan edilsə də [21, s. 687], əksinə, bu söz bizdən farscaya keçmişdir.

İkincisi. Atillanın çoxmillətli ordusu kimi, Babəkin xürrəmilər ordusunda da yerli əhali ilə yanaşı farslar, kürdlər, talışlar vuruşa bilərdi. Ancaq hır // hör // hür // kür // qor // köz // qız(ıl) // qır(maq) kökü bizə farscadan keçmiş olsaydı da, nə farscada, nə də ehtimal edilə bilən hansısa başqa bir dildə, aqqlutinativ qayda üzrə (hecaların kökə yapışması qaydası üzrə) “-lə-mə” sonluğuyla kür-lə-mə, ya da hör-lə-mə kimi bir söz yaradılanmazdı. Bu, xürrəmiliyin azərbaycandilli (türkdilli) dil fəzasında yaranmış ad olduğunu göstərən başqa bir tutalğadır.

Xürrəmi ordusunun etnik varlığından söz düşmüşkən, bunu da deməliyik: Babəkin müttəfiqləri hamısı alban knyazlarıydı, bu müttəfiqlər arasında erməni knyazı yox idi [1, s. 276]. Əksinə, erməni ordusu xilafət ordusunun tərkibində xürrəmilərə – Babəkə qarşı vuruşurdular [1, s. 293]. Müasir ərəb-erməni dostluğunun başlanğıcı!

Üçüncüsü. Dilimizdə alınma adlandırılan sözlər düşdükləri yerdə donuq, qol-budaq atmadan, bar vermədən qalırlar. Hör // hır // hor // hür // kür // qor // köz // qız // qır kökünün bizim dilimizdə istər semantik (mənaca), istərsə fonetik (səslənişcə) bir belə çoxvariantlılığı, farscada isə zor sözünün istər semantik, istərsə fonetik azvariantlılığı bu sözün farscadan bizə yox, əksinə, bizdən farscaya keçməsinin başqa bir sübutudur. Bu söz farscadırsa, onda biz Azərbaycan dilində bu söz üzərində qurulmuş onlarca söz sadalaya bildiyimiz halda, nə üçün farscada ikicə sözdən – zor və zorqu (zorakı) sözlərindən başqa bir söz gözə dəymir? Beləliklə, hör // hır // hor // hür // kür // qor // köz // qız(ıl) // qır(maq) bizdən pəhləvicəyə keçmiş, oradan da müasir farscaya ötürülmüşdür.

Əski yunanca ὁρμή (oxunuşu: horme) sözü hücum, həmlə, qırıb-dağıtma, cəhd mənaları bildirir [22, s. 419]. Bizim hör (hır, hür və s.) sözümüzlə yunanların horme sözünün semantik və fonetik bənzərliyi təsadüfdürmü? Bizcə, təsadüf deyildir: bu keçid skit-yunan təması vasitəsilə ola bilərdi.

***

Soruşula bilər: Bəs “xürrəm(i)din” nə deməkdir? Kürləmə, hörləmə dini?! Belə bir din ola bilər(di)mi?! Görəsən, ərəblər bu hərəkatı nə üçün din adlandırmışlar?

Din sözü ərəbcə deyildir. Ərəblər bu sözü zaratustraçılardan, Avestadan öyrəndilər. “Din” Avestada “daena” formasında oxuduğumuz sözdür. Avestadakı “daena”nı (dini) – dinləmək (anlamaq), seçmək, başqalarına tərifləmək (tövsiyyə etmək) olardı; ona etiraf və tövbə etmək, özünü onunla qayışla bağlamaq kimi bağlamaq, ona bağlanmaq olardı (latınca religiya sözü də bağlamaq (religare) feilindən yaranmışdır – A.Q.); özünü ona buraxmaq, həsr etmək olardı [23, s. 45]. Bizcə, farsca dan (bilən), dana (çox bilikli), daniş (bilik, elm), danəndə (bilici), danişmənd (alim) və s. sözlərinin, dəxi bizim dinmək, dinləmək, danlamaq və s. sözlərimizin hamısı avestaca daena sözüylə doğmadırlar. Başqa sözlərlə desək, din sözüylə bizim din(lə)mək, danlamaq sözlərimiz, bizcə, eyniqaynaqlıdırlar. Deməli, islam istilasınadək bizim ərazilərdə din (daena > den > dzen?) dedikdə, yuxarıda sadalanan mənalarda – məslək, dünyagörüşü, həyat yolu, prinsip, ideoloji mövqe, fəaliyyət başa düşülürdü, indiki məhdud mənada din başa düşülmürdü. Tutaq, ideoloji mövqe kimi millətçiliyi indi bir din adlandıra bilməsək də, keçmişdə daena saya bilərdik; fəlsəfi mövqe kimi idealistliyi indi bir din adlandıra bilməsək də, keçmişdə daena saya bilərdik və s. Ərəblər onları kürləyənlərin-hörləyənlərin tutduğu mövqeyi, apardıqları mübarizəni (xürrəmi-)din adlandırarkən, “din”i “daena” kimi götürürdülər. Ərəb qaynaqlarının xürrəm(i)din dedikləri söz sözün indiki mənasında din deyildi, xürrəmilərin istilaçı islamçıları kürləyib-hörləyib və kürüyüb Azərbaycandan çıxarmaq yolunun, xalqın mübarizə hərəkatının, Babəkin seçdiyi, bağlandığı, başçılıq etdiyi və başqalarını çağırdığı inamın və fəaliyyətin adı idi. Daha saya deyəsi olsaq, bizcə, xürrəm(i)din – düşməni kürümə və kürləmə yolu, fəaliyyəti, inamı mənasında din (daena) idi.

***

Xürrəmilərin gecə ilə gündüzün tən olduğu 21 mart axşamı dağ başına dərilib, əsrikləşdirici içkilər içib, tütək, zurna çalıb, halay çəkib, çıraq və tonqalları söndürdükdən sonra kişi və qadınların bir-birinə qarışması adəti – alevilərin (qızılbaşların) “mum söndü” (çıraq söndü) adı altında yaşatdıqları, türkiyəli ortodoks islamçılarınsa ələ salıb alçaltdıqları yığınağın adıdır. Birincisi, bu yığınaq xürrəmilərlə qızılbaşların (alevilərin) qohumluğunu göstərməklə yanaşı, VIII əsr xürrəmiliyindən çox-çox əskilərə gedib çıxan, bu, ya da başqa bir formada bütün əski kulturalarda görülən, insanlığın ən əski mifik dünyagörüşünü özündə yaşadan, antropoloji-kulturoloji tədqiqatlar tələb edən problemdir. İkincisi, bu yığınaq gündəlik yaşayışın bir hissəsi olmayıb, ildə bir dəfə keçirilən mərasimin bir hissəsidir, üstəlik, o mərasimdə iştirak məcburi yox, könüllüdür. Üçüncüsü, xürrəmilərdə islamdanqabaqkı ərəblərin adətinin əksinə, bir qadın eyni vaxtda bir neçə kişinin qanuni arvadı olmurdu; belə ki, istər Babəkin özünün, istər onun qoşunbaşıları Tarxanın, Adinin (Odinin) ailələrinin olduğunu tarixi məlumatlardan bilirik.

***

Beləliklə, biz Babəkin ordusunun adını nəhayət 1200 il sonra, ilk dəfə ana dilimizcə eşidə bildik: xürrəmi sözü ərəb ağzıyla səslənən dopdoğma öz sözümüzdür: xürrəmilik azərbaycandilli insanlar tərəfindən, Azərbaycan dili arealında yaranmışdır. Bu isə o deməkdir ki, istər Qafqaz Albaniyası (şimali Azərbaycan), istərsə də Atropatena (cənubi Azərbaycan), rus-fars-erməni tarixçilərinin iddia etdiklərinin əksinə olaraq, heç də XI yüz illikdən etibarən oğuzların gəlişiylə türkdilliləşməmişdir. Bu məqalənin ən başlıca yekunu budur.

Ancaq xürrəmilik (kürləmə-hörləmə) ideyası və sözü Babəkin Bəzz qalasının başçısı olmasından ən az 60 il qabaq (755-ci ildə) yaranmış olduğu üçün, bu sözün anadilliliyi bizə Babəkin özünün kim olması haqqında indilik qəti nəsə demir. Bunun üçün biz gərək “Babək” adını da ana dilimizcə eşidə bilək. Növbəti məqaləmiz bu mövzuda olacaqdır.

 

İstifadə edilmiş mənbələr

1. Буниятов З.М. Азербайджан в VII-IX вв. Работы по истории и источниковедению Азербайджана и Арабского Халифата. Баку, Элм 1999.

2. Kitabi-Dədə Qorqud: əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı, 2004.

3. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti: A-Z. Şərq-Qərb, Bakı 2007

4. Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Tərtib edənlər: Arif Acaloğlu, Cəlal Bəydili. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005

5. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. III cild. “Şərq-Qərb” Bakı, 2006.

6. Xətayi Şah İsmayıl. Əsərləri. “Şərq-Qərb”, Bakı 2005.

7. Süleymanlı Mövlud. Seçilmiş əsərləri, “Şərq-Qərb”, Bakı 2006

8. Azərbaycan nağılları, Beş cilddə, V cild. “Şərq-Qərb”, Bakı 2005.

9. Ağbaba şivəsi sözlüyü. Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası. Sumqayıt, 2014.

10. Радлов В. В., Опыть словаря тюрскихь наречий. Томь второй. Часть 2. Согласныя: k, к, ќ, ҕ, г, (ѓ), х, h, ħ. С.-Петербургь, 1899. Dr. W. Radloff. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. Zweiter Band. Die Сonsonanten: k, к, ќ, ҕ, г, (ѓ), х, h, ħ. St. Pétersbourg. 1899.

11. Clauson Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford at the Clarendon Press. 1972

12. Bünyadov Ziya. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. “Şərq-Qərb”, Bakı 2007

13. Azərbaycan nağılları, Beş cilddə, II cild. “Şərq-Qərb”, Bakı 2005.

14. İnanna Alov. İslam dinində qadına təcavüz qadağası nə üçün yoxdur http://new.gunaz.tv/az/meqaleler/alov-inanna-islam-dinind-qadina-t-cavuz-qadagasi-n-ucun-yoxdur-m9009

15. Seyidov Mirəli. Xızırı türkdilli xalqların inamı yaratmışdır. Azərbaycan jur., 1979, N: 4, s. 51-60

16. Федотов М.Р. Этимологический словарь чувашского языка. В 2-х томах. Том II САВ- – ЯШТАКА. Чувашский государственный институт гуманитарных наук. Чебоксары – 1996.

17. Şəfizadə Baloğlan. Zərdüşt, Avesta, Azərbaycan (Maq sivilizasiyası). Bakı, Elm, 1996.

18. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. II cild. “Şərq-Qərb” Bakı, 2006.

19. Kleines Lexikon deutscher Wörter arabischer Herkunft. Herausgegeben von Nabil Osman. (Beck’sche Reihe). Verlag C.H. Beck München, 1992.

20. Delitzsch Friedrich. Sumerisches Glossar. J.C.Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig, 1914.

21. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. IV cild. “Şərq-Qərb” Bakı, 2006.

22. Frisk Hjalmar. Griechisches Etymologisches Wörterbuch. In 3 Bänden. Heidelberg, 1954-1972

23. Stausberg Michael. Zarathustra und seine Religion. Verlag C.H.Beck, München, 2005.

    14.11.2016

    §§§

BABƏK ADININ ANA DİLİMİZCƏ İZAHI

Babəkin anasının adı hansı dilcədir?

Babəkin son sözünün mənası nə olub?

Babəkin bütün cazibəsi – Onun susqunluğundadır. Biz isə bilmək istəyirik: Babək hansı dilcə susur? Daha doğrusu, Babəkin ana dili hansı dil olub?

Avropada Babək haqqında ilk elmi məqalənin (“Babək – mənşəyi və meydana gəlişi”, 1869) müəllifi Gustav L. Flügel Cavidanın Babəklə ilk görüşünü tarixi mənbədən belə tərcümə edir: “O (Cavidan – A.Q.), onun (Babəkin – A.Q.) yoxsul yaşayışına və farsca aydın olmayan ifadələrinə baxmayaraq, dərhal onda idrak kəşf etdi və onun bütün iyrəncliklərdə kəskin qavrama bacarığı olduğunu gördü” (“Alsbald entdeckte er an demselben, trotz seiner dürftigen Lage und seines undeutlichen Ausdrucks im Persischen, Verstand und fand ihn bei allem Abstossenden mit scharfem Sinne begabt”) [1, s. 540]. İndi isə fars tarixçisi Səid Nəfisinin “Babək” kitabının Ə.Azəri tərəfindən dilimizə tərcüməsində həmin cümləni oxuyaq: “O (Cavidan – A.Q.) gördü ki, Babək dili tutula-tutula danışmağına baxmayaraq, İran dilini yaxşı bilir və zirək, qanacaqlı bir adamdır” [2, s. 8]. Burada alman müəlliflə fars tarixçisinin tərcümə etdikləri tarixi mənbə bir və eynidir: Məhəmməd ibn İshaq ibn ən-Nədimin Kitab əl-Fihrist adlı əsəri. Göründüyü kimi, biz növbəti dəfə tarixi mənbənin təhrif edilməsiylə üz-üzəyik: fars tarixçisi tarixi mətnə utanmazcasına “Babək İran dilini yaxşı bilir” cümləsini yerləşdiribdir. Elə təkcə bu fakt – Babəkin fars dilində aydın danışa bilməməsi – Onun fars olması ehtimalını bəri başdan silib atmağa bəs edərdi. Görünür, Cavidan idrak və zəkasına heyran olduğu bu gənci, anasına aylıq 50 dirhəm göndərməsi müqabilində, özüylə Bəzz qalasına aparmağı təklif etməzdən qabaq, Onun farsca bilib-bilmədiyini də yoxlamaq istəyib və Onu farsca da danışdırıbdır.

Mərhum görkəmli akademik Ziya Bünyadovda isə həmin cümlənin tərcüməsi gözlənilməz məzmundadır: “Onun (Babəkin – A.Q.) danışığı aydın olmayıb çətin anlaşılırdı, özü dələduza oxşayırdı” [3, s. 365].

Azərbaycan rəsmi tarixi Babəki müsəlmanlaşdırır və farslaşdırır. Yeddicildliyin ikinci cildində oxuyuruq: “…öz müsəlman Həsən adını bəlkə də ilk sasani hökmdarı Ərdəşirin atası mobed Papakın adı ilə əvəz etmiş Babəkin…” [4, s. 199]. Kimdir axı bu Papak? Adı Pabaq və yaxud Papakan kimi də yazılan Papak eramızın üçüncü əsrinin başlarında, türkmənşəli Parfiya hakimiyyəti altında yaşayan farsların İstəxr şəhərində yerləşən Anahit məbədinin başçısı ikən, şəhərin şahı Qoşirə qarşı qiyam qaldıraraq onu öldürür və Parfiya hökmdarı IV Artabana məktub yazaraq, İstəxrin şahlığını onun oğluna verməyi təklif edir. Artaban təklifi qəti olaraq rədd edir. Tezliklə Papak ölür. Bununla da Papakın tarixdəki rolu sona çatmış olur. Papakın ölümündən sonra oğlu Artaşir (pəhləvicədən qabaqkı orijinal yazılışda Artaxştra) özünü İstəxrin şahı elan edir [5, s. 11-12] və sonrakı dövrdə Artaban üzərində qələbə çalaraq, Parfiya hakimiyyətinə son verir və tarixdə sasanilər adlandırılan imperiyanın əsasını qoyur. İndi istər-istəməz sorğu doğur: görəsən, Babək nə üçün özünə bir dövlətin əliqılınclı qurucusu Ardaşirin (Ərdəşir yox!) adını yox, Ardaşirin babası və sülalənin kötüyü sayılan Sas(s)anın da adını yox, Ardaşirin Roma kralını cəngdə əsir tutan oğlu və xələfi I Şapurun da adını yox, bir sözlə, Sasan-Papak-Ardaşir-Şapur məlum dörtlüyü içərisində məhz Papakın – tarixdə bir cümləlik epizodik rolu olan bir ruhaninin adını özünə götürməliydi?!

Babəkin əsl adının Həsən olması da qətiyyən inandırıcı deyildir. Həsən – Məhəmmədin nəvəsi, Əli və Fatimənin oğlu olub, şiə imamların ikincisi sayılır. Yönlü həyat sürmədiyi – 47 illik ömrü boyunca yüz dəfədən çox evləndiyi üçün, elə “Mitlaq” (“Arvadboşayan”) ayamasıyla çağrılmasından da görünür. Tarixi ədəbiyyatda o, pozğun və sarsaq kimi göstərilir [6, s. 169]. Hansısa siyasi-əxlaqi səbəblər üzündən 699-cu ildə zəhərlənərək öldürüldüyü deyilən Həsənin adı ölümündən cəmi bir neçə onillik sonra Ərdəbildə doğulan bir uşağa (Babək 700-cü illərin sonlarında doğulub) veriləcək ad kimi seçilməsi bir sıra şübhələr doğurur. Hansı millətdən olmasından asılı olmayaraq hansı valideyn, onun ölkəsinə zorla soxulan, əkin sahələrini, mal-mülkünü, hətta ev-eşiyini də mənimsəyən, dilini və dinini dəyişdirməyə çalışan, vergini belə təhqir edərək yığan düşmənin adını körpəsinə qoyardı?! Ümumiyyətlə, xalqın həsənlərə qarşı tez-tez üsyana qalxdığı, həsənlərin isə üsyanları yatızdırmaq üçün yerlərdə hərbi düşərgələr qurduğu, bu həsənlərin əlinin altında pullu qulluğa girmək məqsədilə onların dinini qəbul edən yerli satqınların hələ təkəm-seyrək görüldüyü məkan və zamanda öz uşağına Həsən adı vermək, özü də kənd yerində, necə qarşılanardı?! 749-cu ildə xilafətdə hakimiyyətə gələn və sonrakı illərdə Məhəmmədin ailə üzvlərinə qarşı qanlı düşmənçiliyi ilə ad çıxaran abbasilər sülaləsinin rəhbərliyi dövründə kim öz uşağına Məhəmmədin nəvəsinin adını verərdi?! Şiəliyə, daha doğrusu onun ikinci imamının şərəfinə Ərdəbildə körpələrə Həsən adı verilə bilməsi ehtimalına gəldikdə, Babəkin doğulduğu VIII yüz illiyin sonlarında şiəlik tamamlanmış, imamları müəyyənləşmiş və s. bir təlim olmaq bir yana dursun, Azərbaycan və İran coğrafiyasında onun hələ heç adını da eşitməmişdilər.

Ərəbdilli mənbələrdə Babəkin adının “Həsən” kimi yazılışını görkəmli mərhum filoloq Qiyasəddin Qeybullayev “Əsən” kimi analiz edir. “Əsən” – dilimizin unudulmuş arxaizmlərindən biri olub, mənası “salamat” deməkdir. Q.Qeybullayevin fikrincə, Əsən adı ərəb əlifbasıyla səhvən hərəkə ilə yazılarsa, o, Həsən kimi oxuna bilərdi.

Bizcə, Həsən adının özü Əsən adının ərəbcələşdirilmiş formasıdır. Ancaq bu ərəbcələşmənin səbəbi yazılışda hərəkə yanlışı olmaya da bilər; belə ki, dilimizdə nə üçünsə, bəlkə də elə ərəb dilinin təsiriylə, bir sıra adların qabağına “h” səsi artırılır: Al (anası) – Hal (anası), Umay – Humay və b.

Əsən adı Orta Əsrlər tarixində türk dili arealında geniş yayılmış adlarımızdan biri olubdur: Qarabağın dağlıq hissəsində xristian albanların Xaçın knyazının adı Əsən Calal, monqollarda Esen-Buqa, Esen-Teymur, Əsən, uyğurlarda Asan, Türküstan hakimi Əsən-Buka [7, s. 185-187].

***

Bilindiyi üzrə, Babəkin anasının adı bizə Bərumənd kimi gəlib çatıbdır. Biz bu adı XIII-XIV əsrlər Avropasında, adı elmə məlum olmayan müəllif tərəfindən üç dilcə – italyan, fars və kuman (qıpçaq) dilincə – yazıldığı, ya da üzü köçürüldüyü güman edilən məşhur Codex Cumanicus (Kumanların – “Qıpçaqların kodeksi”) lüğətində təsadüfən tapdıq.

Bilindiyi üzrə, dilimizdə -mən və yaxud -man sonluğuyla bitən sözlərimiz vardır: qılman, şişman, köçəbə(n) və s. Codex Cumanicus lüğəti bu quruluşda sözlərin feilin birinci şəxsin təkində təsrifi (konyuqasiyası) nəticəsində yarandığını dəqiqliklə göstərir. Ərəbcə hesab edilən və nökər mənası bildirən “qılman” sözü “qılırman” (qılır mən, qılıram) şəklinin “qılman”a çevrilməsi nəticəsində yaranıbdır. Görünür, özlərinə qılman (əmr icraçısı) deyən türkdilli məmluklardan öyrəniblər ərəblər bu sözü: məmluk ərəbcə kölə, nökər deməkdir. “Şişirmən” (şişir mən, şişirəm) “şişman”a; “köçürbən” (köçər bən, köçərəm) “köçəbə”yə çevrilibdir və s.

Hunqar (macar) alimi Comes Céza Kuun Codex Cumanicus lüğətində “salam berümən – salam verirəm”, “amanat berümən – əmanət verirəm” kimi misalları verməklə yanaşı, “berirmən” (verirmən) sözünün qısalaraq “bərümən” şəklinə çevrildiyini də açıq göstəribdir [8, s. CXI]. Məşhur Wilhelm Radloff isə həmin lüğətdə “tanuqluq bərümən” kimi verilən feilin “tanıqlıq bərimən” (tanıqlıq berirmən, şahidlik edirəm, təsdiq edirəm) olduğunu yazıbdır [9, s. 71].

Beləliklə: Codex Cumanicus lüğətinə bərümən kimi düşən söz ana dilimizin vermək feilinin I şəxsin təkində təsrifidir və “verirəm” deməkdir. Ad kimi isə Berümən (verirmən, verirəm) – verən, daha doğrusu, bar verən, pay verən deməkdir. Bu söz dilimizdə qalmış olsaydı, qılman, şişman, köçəbə(n) kimi sözlərimizin cərgəsində dayanıb, indiki fonetikayla “vermən”, “verimən” və yaxud “verəmən” kimi səslənəcəkdi. Farscaya keçərək “bərumənd”ə dönən bərümən sözümüz elə farscada da bərəkətli, məhsuldar, bəhərli deməkdir. Göründüyü kimi, farscada sözün quruluşu azacıq dəyişsə də, özül mənası olduğu kimi qalıbdır.

Beləliklə: Babəkin anasının adı (Berümən, Verimən, Verəmən) qətiyyən fars adı olmayıb, təmiz qıpçaq adıdır.

***

“Babək” adı iki bölükdən (komponentdən) ibarətdir: “baba” və “k” bölüklərindən.

Başlayaq baba sözündən.

Baba sözünün kökü aba sözüdür, sonralar önü “b”ləşərək “baba”ya çevrilibdir. “Aba” sözünün “baba”laşması mövzusunda aşağada geniş danışacağıq. İndilik sözün “aba” kökü üzərində dayanmalıyıq.

Aba sözü istər indiki danışıq dilimizdə, istər dilimizin keçmişində, istərsə də dilimizin tatarca, çuvaşca, başqırdca və başqa bu kimi qohum dialektlərində aba, əbə, əpə, apa, ava, abi, abla, abay, apay, abay, apaq və s. kimi formalarda tuş gəldiyimiz sözdür.

İzahlı lüğətimizi hazırlayanlar aba sözünün iki mənasını – ata və bacı mənalarını göstərib, habelə bu sözün hörmət üçün yaşca böyük qadına da deyildiyini bildiriblər [10, s. 27]. Əbə sözünün mənasını isə “mama(ça)” deyə göstərsələr də [11, s. 53], gündəlik danışıqda “əbəjdad” kimi deyilən sözün “əbə-əcdad” olduğunu anlaya bilmədiklərindən onu lüğətə salmayıblar.

Gədəbəy, Quba, Ordubad, Zəngilan dialektlərində aba ata deməkdir. Qubalılar belə deyirlər: “Bizdə hindi aba çox işdəmiyədü, ata diyəduğ.” Zəngilanlılar belə deyirlər: “Abam taxıl biçiydi.” Gədəbəylilər deyirlər: “Abam bi:lləri də kö:nə biniyə aparajax bizi, de:səŋ.” Cəbrayıl, Qax, Təbriz və Şəmkir dialektlərində isə aba ana deməkdir. Qaxlılar belə deyir: “Mən abamı görmağ isti:rəm.” Təbrizlilər belə deyir: “Biz aba di: rux anıya.” Şəki, Qax, Çənbərəkdə abay – arvad, xala, bacı deməkdir [12, s. 11]. “Əbə” sözünü zəngilanlılar ata, lənkəranlılar ana, Böyük Qarakilsəlilər isə nənə mənasında işlədirlər [yenə orada, 154]. Cəlilabad, Lerik, Yardımlı, İmişli, Sabirabad, Zəngilanda əbəçi mama(ça) deməkdir: “Əbəçi oley beysavad, doxdır olanda deyeylər mama” (Cəlilabad) [yenə orada, 154]. Qərbi azərbaycanlılar aba // ava sözünü ata mənasında söyləyirlər: “Ay ava, anam səni çağırır” [13, s. 20].

Habelə dilimizdə el arasında işlənilən, qadının qadınlıq yeri mənası bildirən “apış arası” (əbəlik arası) söz birləşməsi də var. Bu söz birləşməsi də izahlı lüğətimizə salınmayıbdır. Abı, Appa, Əpiş kimi kişi adlarımız, bəy, baba, əprimək (qocalmaq) kimi sözlərimizin də mənşəyində əbə ~ aba ~ apa ~ əpə sözü dayanır.

Bilgə xaqan və Tonyuquq xaqan abidələrində bir neçə dönüm (dəfə) “apa Tarxan” ifadəsinə tuş gəlirik. Görkəmli türkoloq S.E.Malov da buna diqqəti cəlb edibdir. G.J.Ramstedt-in fikrincə, “tarxan” – müəyyən imtiyazlarla istefada və yaxud təqaüddə olan məmurun bəylik, aristokratlıq kimi fəxri statusu, rütbəsi idi [14, s. 64]. Yeri gəlmişkən, Babəkin sağ əli sayılan Tarxanın adı, onun şəxsi adı yox, statusu və yaxud rütbəsi də ola bilərdi.

Göltikin və Bilgə xaqan abidələrində bu söz “apam // əpəm Bumın kağan, İstəmi Kağan” kimi dönə-dönə qarşımıza çıxır.

Bundan başqa, skitlərdə yer – bar verən ana kimi torpaq – ilahəsinin adı Api ilə əbə ~ aba ~ apa ~ əpə arasında uyğunluq linqvistik baxımdan sözsüzdür.

Mahmud Kaşqari də aba sözünün oğuzlarda ana, tibetlilərdə isə ata mənası bildirdiyini yazıbdır [15, s. 86]

Dilimizə qohum dialektlərdə də bu sözlə gen-bol tuşlaşırıq. Tatarcada apa – böyük bacı, hörmətli xanım deməkdir [16, s. 29-30]. Çuvaş dilində apay mənim anam, mənim qaynanam, ərimin böyük bacısı, nənəm [17, s. 51], api anam, appa məndən böyük bacım deməkdir [yenə orada, 53]. Uyğurcada apa anaya, böyük bacıya və xalaya deyilir [18, s. 14]. Başqırdcada apay bacı və xala deməkdir [19, s. 11]. Qırğızcada aba əmi, böyük qardaş; apa ana, böyük bacı, xaladır [20, s. 17, 60]. Türkiyəlilərin abi (böyük qardaş), abla (böyük bacı) sözləri də əbə ~ aba ~ apa ~ əpə sözünün variantlarıdır. Radloff Krım qaraimlərinin dilində “əpə” sözünün “ana” mənasında işlənildiyini yazır. Müəllifin verdiyi məlumata görə, bu söz yaşlı qadınların adlarına, sözgəlişi, “Mirəm əpə”, “Sar əpə” kimi artırıldıqda “xala” mənası bildirir [21, s. 919]. Hunqar (macar) dilində də apa ata deməkdir.

Dilimizin məşhur etimoloqu, ingilis poliqlotu Gerard Clauson aba sözünün apa // əbə // əpə variantlarını və aşağadakı mənalarını göstərir: cədd (əcdad), baba, nənə, ata, ana, əmi, bibi, yaşca böyük qardaş, yaşca böyük bacı, mamaça. Clauson yazılı mənbələrdə “Oğuz əbə”, “əbəm köməci” (bizdə əməköməci) ifadələrini və Çin qaynaqlarında “ali baş komandan” kimi izah edilən “Apa Tarxan” tərkiblərini misal kimi verir [22, s. 5].

Aba (əbə, əpə, apa) sözünün bir yandan ana, nənə, bibi, bacı və b. kimi qadınlıq mənaları, o biri yandansa ata, baba, kişi, qardaş və b. kimi kişilik mənaları bildirməsi, necə deyərlər, “ikicinsiyyətliliyi” bayaqdan gözə çarpır. Bunu izah etməliyik.

Tarixin, dünyagörüşün, eləcə də dilin başlanğıcında, o sıradan, sözlərin mənasında feminin (dişi) mərhələnin və prinsipin ilkinliyi qaydasına söykənərək belə deyə bilirik: sözlərin, xüsusilə də qohumluq bildirən sözlərin feminin mənaları ilkin və daha əski, maskulin (ərkək) mənaları ikinci və gəncdir. Misal üçün, etimolojik prototürkcə səviyyəsində kür // hür sözü qadınlıq, dişilik, qızlıq bildirərkən, XI yüzillikdə yazılmış Qutadqu Bilikdə artıq ər(ən)lik, alplıq, kişilik bildirir. “Kişi” sözünün ilkin forması “kisi” olub, qadın mənası bildirirdi, o, ancaq patriarxatda “kişiləşdi” [22, s. 749].

Etimolojik analiz də bunu təsdiq edir. Sözün etimolojik dərinliyinə ən çox enən hunqar türkoloqu Hermann Vámbéry olubdur. O, əb sözünün “ək(mək)”, “iki(lik)”, “əkiz” və “əş” (tay, dost, rəfiqə) kimi mənalar bildirdiyini yazır [23, s. 29-30].

Doğrudan da “iki” sözünün daha əski yazılışının “əki” olduğuna söykənərək əb sözünü əymək (< əkmək < əgmək), daha doğrusu, üstünə qatlamaq kimi əymək (ək = iki) sözü ilə, onu isə öz növbəsində ikiləmək (ikiləşdirmək, cütləmək) sözüylə doğma saymaq mümkündür: əb – əy (ək, əg) – iki. Türkməncənin “abanmaq” (üstünə əyilmək), bizim “hoppanmaq” və başqa bu kimi sözlərimizin kökündə də həmin bu əb kökünün dayanması mümkündür. Belədə, əb(ə) – cütlənən, təkdən cütə çevrilən, ikiləşən, başqa sözlə, bar verən (berən), daha başqa bir sözlə, doğandır.

Vámbéry-dən başladığımız yolda bir addım da irəliləyək. Bilindiyi kimi, matriarxatik dövrdə ailə matrilokal idi – ər arvadın yanına köçdüyündən uşaqlar ananın himayəsində və yiyəliyində olardı; uşaqlar ananın evində böyüyər, onları ana böyüdərdi. İndi “ev” kimi tələffüz etdiyimiz sözümüzün əski abidələrimizdə “əb” kimi yazılmasına söykənərək, biz “əb” (ev), “əppək” (çörək), “yapmaq” (çörək yapmaq) sözlərimizi, habelə “əmmək”, “əmcək”, “am-…”, “ana” sözlərimizi də əbə ~ aba ~ apa ~ əpə kontekstinə salmaq tərəfdarıyıq. İndiki dilimizdə “evlənmək” kimi səslənilən sözümüzün əslində “əblənmək” (qadın yiyəsi olmaq) olduğu qənaətindəyik. Uzun yolun kəsəsi, “əbə”nin ilk cinsiyyəti qadın olubdur.

Türkistikadan xəbərsiz bir sıra avropalı dilçilər əski yunanca ata mənası bildirən pappas (πάππᾱς) sözünün; atanın atası – baba mənası bildirən pappos (πάππος) sözünün; ata mənası bildirən abba (ἀββᾶ) sözünün; latınca ata mənası bildirən abba(s) sözünün; İncildə allaha xitabən söylənilən “abba” sözünün; katolik kilsəsi terminologiyasında abbat, Papa kimi sözlərin və s. semit dilləri ailəsinin üzvlərindən biri olan qədim aramey dilindən keçdiyini güman edirlər (arameycədə aba sözü ata deməkdir). Bu, savadsız və yanlış gümandır. Birincisi, aba sözü aramey dilinin öz sözü o səbəbdən ola bilməz ki, arameycədən daha qədim dil olan sumercədə kişi, kişilik, ata, qardaş mənaları bildirən pab sözü [24, s. 72]; ata mənası bildirən “pa” sözü [yenə orada, s. 71]; fəxri titul kimi ata, elmdə və sənətdə təcrübəli kişinin rütbəsi kimi ata, bani, qoca kişi mənaları bildirən ab sözü vardı [yenə orada, s. 4]. Dilçilikdə belə faktlar təsadüf sayılmır. İkincisi, dilimizin məlum leksikoqraf və etimoloqlarından (M.Kaşğari, W.Radloff, H.Vámbéry, A.v.Gabain, E.Sevortyan, G.Clauson və b.) heç biri əbə ~ aba ~ apa ~ əpə sözünü və buradan yaranan baba sözünü hansısa bir dildən alınmış bir söz saymayır, əksinə, onun etimologiyasını türk dillərinin materiallarıyla izah edirlər. Üçüncüsü və ən başlıcası, bu söz arameycədə və eləcə də sumercədə, ardından ərəbcədə (əbu – ata; əxi – qardaş; əbəveyn – valideynlər, əmu – əmi), farscada (ahıl – qoca kişi), yunancada (abba) və b. dillərdə, demək olar bütün hallarda, “kişicinsli” mənalar bildirdiyi halda, türkdilli arealda “ikicinsli” olub, ana, nənə, bibi, bacı və b. kimi feminin mənalar da bildirməsi, onun bizdən başqalarına keçməsinin başqa bir sübutudur. Sözün feminin (dişi) semantikası, yuxarıda da dediyimiz kimi, həmişə daha ilkin və daha əski olduğu üçün.

***

Sözün önünün “b”ləşməsinə gəldikdə.

Alman paleolinqvistiki Richard Fester “Daş dövrünün dili: insanlığın ilk altı sözü” adlı əsərində yüzdən çox dil üzərində axtarışlar apararaq, bütün dünya dilləri üçün altı ən qədim söz, daha doğrusu, səs (arxetip) müəyyənləşdiribdir. Bu səslərdən biri və birincisi “ba” səsidir. Fester “ba” səsinin tezliklə “ab” formasına da çevrildiyini, buradan “aba”, “ama”, “ana”, “baba” sözlərinin, “baba” sözündən isə “papa” və “mama” kimi sözlərin törədiyini yazır [25, s. 55]. Bizim üçün isə burada ən başlıcası – baba sözünün aba sözündən yaranmasının paleolinqvistikanın qaydalarına zidd olmaması, paleolinqvist tərəfindən söylənməsidir.

Türk dillərinin ən iri tutumlu etimologiya lüğətini yazan Ervand Sevortyan “apa” və yaxud “aba”nın ancaq kişicinsli mənalar bildirən “baba” və yaxud uzun saitlə tələffüz edilən “ba:ba”ya çevrilməsini çox sonrakı – patriarxat – dövrün, oğuz-uyğur və müəyyən dərəcədə də qıpçaq məhsulu sayır [26, s. 56]. Ancaq bu, yanlışdır. Sözün “p”li (“b”li) forması ta sumercədə “pab” sözü kimi, qədim yunancada “pappos” sözü kimi artıq vardı. Sonralar kilsənin rəsmi dilində, ilk hecası uzadılaraq söylənilən “Pa:pa” kimi, Avropa dillərində “papa” kimi işlənilən bir söz dilimizin XI yüz illikdən sonra oğuzcalaşmasıyla yarana bilməzdi; əksinə, göründüyü kimi, ondan çox-çox qabaq bu söz vardı, məsələn, xristian Qafqaz albanlarının dilində [27, s. 99].

Ola bilsin, sözün mənasında gedən “kişiləşmə” ilə önünün “b”ləşməsi bir-birinə bağlı hadisələrdir. Aba, əbə, əpə, apa sözlərinin istər bizim dilimizdə, istərsə dilimizə qohum dialektlərdə “ikicinsiyyətli” olmasına baxmayaraq, “b”li variantının – “baba”nın – ancaq “kişicinsli” olması bu ehtimalımızı gücləndirir.

Dilimizdə “b” səsinin sözlərin önündən düşməsiylə və yaxud oraya artırılmasıyla semantik fərq yaranmır. Məsələn, bolmaq-olmaq, bermək (vermək)-ermək, ülüşmək-bölüşmək və s. Dədə Qor Qut dastanında oxuyuruq: “Kafir dəxi düşübən bir yerdə aqça ülüşməkdəydi” (…bölüşməkdə idi – A.Q.) [28, s. D72^3-4]. Misalları çoxaltmaq mümkündür.

İstənilən halda “Babək” adındakı “baba” sözünün kişilik mənası bildirməsi sözsüzdür; Babəkin yaşadığı, patriarxal dünyagörüşün artıq çoxdan oturuşub bərkimiş olduğu dövrdə nə O, özünə feminin məzmunlu ad götürər, nə də xalq ona belə ad verərdi.

***

Biz təkrar etmək istəyirik: avropalı türkoloqların heç biri nə “baba”nın, nə də onun kökü “aba”nın (əbənin və s.) başqa dillərdən türk dillərinə keçdiyini söyləyirlər. Beləliklə, biz ana dilimizin ərazilərindəyik.

Ancaq burada bizə belə deyilə bilər: “Babək adının ilk bölüyü “baba” sözünün kökü “aba” sizin ana dilinizdən başqa dillərə (sumercəyə, arameycəyə, ərəbcəyə, əski yunancaya, latıncaya və bəlkə başqa dillərə də) keçmiş olsa belə, bu, çoxdan tarixin dərinliyində qaldığından Babəkin ana dilinin müəyyənləşdirilməsi üçün disfunksionaldır; Babək yaşadığı dövrdə Azərbaycanın o vaxtkı ərazilərində belə bir beynəlxalq (nostratik) sözdən fars da, talış da, kürd də, ləzgi də özünə ad düzəldə bilərdi və deməli, Babək adının mübahisəliliyinə yenə də son qoymaq mümkün olmur.” İndi nə etməli?

Belədə, biz adın ikinci bölüyünə – “k” sonluğuna üz tutmalıyıq.

Dilimizdə şəkilçilər hansısa müstəqil sözün qalığıdırlar. Yüz illiklər ötdükcə söz birləşmələrində sözlər bir-birinə bitişir, ikinci söz ya şəkilçiləşir, ya da özündən qabaqda dayanan sözə birləşərək yeni söz görünüşündə müstəqil söz yaradırlar. Dilçilikdə buna kontominasiya (sözlərin bir-birinə girib qaynaqlanması nəticəsində yaranan daralma, qısalma, bitişmə) adı verilir. Biz bir çox hallarda indi şəkilçi bildiyimiz sözün hansı sözdən qalma olduğunu kəsdirə bilmirik. Tək-tük hallarda bu, mümkün olmaqdadır. Sözgəlişi, sumercə “ne” sözündən yaranan “necə” sözü “nə dəng” (nə tək) sözündən törəyibdir, başqa sözlə desək, “nə” və “dəng” sözlərinin kontominasiyasından yaranıbdır: nə dəng > nə dəg > nə təg > nə tək > nitək > netək > necə. Bu proses yenə də davam edir: bir sıra hallarda, xüsusilə şeirlərdə, “necə” əvəzinə “nec” yazıldığını görürük, məsələn, “necoldu” kimi. Ümumiyyətlə, dildə permanent qısalma adi haldır: edəgin > edək; bilməyir > bilmir; yazacağam > yazacam.

Babək adı da kontominasiyadan (sözlərin bir-birinə qaynaqlanmasından) yaranan addır. “Baba” sözünə qaynaqlanıb “k” sonluğuna çevrilən söz “dəng” sözüdür. Beləliklə, biz indi adın ikinci bölüyü – dəng sözü üzərində dayanmalıyıq.

“Əsli və Kərəm” dastanımızda oxuyuruq: “Ağ qovaq qız, yürü bəyinin dəngi, Şah İsmayılın yarı Ərəbzəngi, Leyla da bir zaman Məcnunun dəngi, Onlara da imdad olan olmadı” [29, s. 29]. “Leyli və Məcnun” dastanımızda oxuyuruq: “Kimsə ərənlərin dənginə yetməz” [yenə orada, s. 256]. M.P.Vaqif deyir: “Yarın tər məməsi, sinə haçası, Çin mülkünə vеrməm saçının dəngin.”

Verilən misallardan da anlanacağı kimi, dəng sözü əvəzlik, oxşarlıq, tənlik, “kimilik”, “qədər”lik kimi mənalar bildirir. Qazaxıstanın pul vahidi təngə sözü; türkiyəlilərin tarazlıq mənasında işlətdikləri dəngə sözü; izahlı lüğətimizdə mənası “pul, var-dövlət” deyə göstərilən tanqah sözümüz [30, s. 264] həmin bu dəng sözüdür. Dəng (təng) sözü anadangəlmə ana dilimizcədir. Bunu inkar edən türkoloq olmayıbdır. Onun çincədən alınma olmasına dair şübhələr də əsassızdır [22, s. 511].

Bizim görüşümüzcə, dəng sözü dəgmək (dəymək, gedib çatmaq) feilinə qohumdur. Tutaq, kimsə “O, buna dəyməz” dedikdə, “O, bunun dəngi (təni) deyil, tutuşdurası olsaq, o, gedib onun boyuna və yaxud dibinə çatıb dəyməz” demiş olur.

Dəng sözündən törəmiş müstəqil leksik vahidlərə gəldikdə isə dəyər, tən, tək (kimi), tək (dib) sözləri göstərilə bilər.

(“Dəng olmaq”, “dəng etmək” mürəkkəb feillərində gördüyümüz, diksinmək, qorxmaq, heyrətlənmək kimi səbəblərdən yaranan həyəcan halını bildirən dəng sözüylə, əvəzlik, oxşarlıq, tənlik bildirən dəng sözümüz bir-birinə qarışdırılmamalıdır.)

Biz ŋ (ng) sonluqlu dəng sözünün iki yolla kontominasiya edərək müstəqil sözlərə çevrildiyini və yaxud şəkilçiləşdiyini müəyyən edə bilirik:

Bir dəfə sözün “g”si düşərək aşağadakı keçid yaranır: dəng > dən > tən (tan) > -cən, -can > -cə, -ca > -c > -ş. Bu qol üzərində Baban, Babac, Babaş quruluşlu adlar yarana bilər.

O biri dəfə isə sözün “n”si düşərək belə bir keçid yaranır: dəng > dəg > dək > tək > -g, -k, -q > ş. Bu qol üzərində isə Babag, Babak, Babaq, Babaş kimi adların yaranması mümkündür.

Belə iki ayrı qoldan, iki ayrı səpkidə gedən qısalma saŋ (sang) sözünün də başına gəlib: söz haçalanaraq bir yandan san, sanamaq kimi, o biri yandansa say, saymaq kimi müstəqil sözlərə çevrilərək öz yoluna davam edibdir.

Dəng sözü qaynaqlanarkən onun “g”si düşürsə, o, ilkin “tən” sözünə, ardından da “n” şəkilçisinə çevrilir, nəticədə “Baban” adı meydana çıxır. Bu, tarixi qaynaqlarda adın Baban kimi yazılışının səbəbidir: baba tən > Baban. Sırf filolojik baxımdan “Baban” da doğru variantdır. Elə indi də danışıq dilimizdə “k”li “axşamadək” formasıyla yanaşı, “n”li “axşamatan və yaxud “axşamacan” formaları işlənilməkdədir. Bu, dəng sözünün iki cür qısala bilməsindəndir: yuxarıda da göstərdiyimiz kimi, o, ya -dək, -tək formasında, ya da -tan, -can formasında qısalır. Üstəlik, adın “Baban” forması adda “baba” kökünün dəyişilməz qalan bölük olduğunu bir də təsdiqləmiş olur.

Dəng sözünün iki cür qısala bilməsinə başqa bir misal kimi biz ərdən sözümüzü göstərə bilərik. Əski dilimizdə ərdən bakirə demək idi. Bu sözün də etimologiyası indiyədək verilməyibdir. Ərdən sözü də ər və dəng sözlərindən yaranıbdır. Eynilə “Baban” adının yaranmasındakı kimi dəng sözü ər sözünə bitişərkən sondakı “g” səsini itirərək “dən”ə çevrilib, buradan da ərdən sözü doğulubdur. Ərdən (ərtən) – indiyədək yatılmadığı üçün ər kimi qadın, kişi xeylağı kimi qadın, ər(kək) tək qadın deməkdir.

Dəng sözünün “n”si düşdükdə isə təg və yaxud tək sözü yaranır, bunlar da öz növbəsində “baba” sözünə bitişərkən “g” və yaxud “k”yə çevrilirlər; nəticədə “Babag”, “Babaq” və yaxud “Bəbək” kimi adlar meydana çıxır.

Ərəb dilində gecə, göy, gümüş kimi sözlərimizdəki “g” səsi, qar, qor, qızıl kimi sözlərimizdəki “q” səsi, köp, keçə, kəsər kimi sözlərimizdəki “k” səsi, əlifbasında isə bu səsləri bildirən hərflər olmadığından, ərəblər bu adı nə Babag, nə Babaq, nə Bəbək, nə də Babək kimi yaza bilərdilər. Ancaq iki cür yaza bilərdilər: ya bizim qar, qor, qızıl kimi sözlərimizdəki “q” səsindən daha qalın, “ğ” səsinə oxşar səs verən “qaf” (ق) hərfiylə, ya da klub, kart, kolbasa sözlərindəki “k” səsindən daha yumşaq səs verən “kəf” (ك) hərfi ilə. Ərəblər ikinci variantı seçiblər: adı kəf hərfiylə yazıblar: بابك Bu yazılışınsa bir neçə cür oxunuşu mümkündür: Babak, Bəbək, Bəbik, Babək və b. Ancaq unutmayaq: bu oxunuşlarda sondakı hərf nə “klub”un “k”sı, nə də “keçə”nin “k”sidir. Azərbaycan tarixşünaslığında bu adın nədənsə “Babək” kimi oxunuşuna üstünlük verilib, indiyədək elə də qalıb. Bu, düzgün oxunuş deyil.

Avropa tarix kitablarında adın ilk hecasının uzun oxunduğunu bildirmək üçün onu ya Bābek, Ba̱bek və Bâbek kimi, ya da eləcə Papak və yaxud Babak kimi oxuyub yazırlar. Bir sıra avropalı müəlliflərdə bu adın ilk hecasının uzadılması zərurətinə inam ərəbcədə “baba” sözünün ilk hecasının uzadılaraq “baaba” kimi səslənməsindən irəli gəlir. Təəssüf, biz özümüz də “baba” sözümüzü qısa “a”larla səsləndirdiyimiz halda, “Babək” adını uzun “a” ilə, ərəblər kimi çağırırıq: “Baabək”. Bu, yanlışdır.

Dədə Qor Qut dastanında oxuyuruq: “Baybörə bəg, nə ağlayub bozlarsan?” Baybörə bəg aydır: “Xan Qazan, necə ağlamayayın, necə bozlamayayın? Oğulda ortacım yoq, qardaşda qədərim yoq! Allah Taala məni qarğayıbdır. Bəglər, tacım-taxtım içün ağlaram. Bir gün ola, düşəm öləm, yerimdə-yurdımda kimsə qalmaya”, – dedi” [28, s. D67¹³-D68^1-4]. Biz Dastandan seçdiyimiz bu misalı “ortaq” sözümüzün “ortac” kimi də səslənə bildiyini göstərmək üçün verdik.

Dədə Qor Qut dastanımızda Dədə, buğanı öldürə bildiyi üçün Dirsə xanın oğluna Buğac adı qoyur. Buğac adı teorik-filolojik baxımdan başlanğıcda Buğag kimi yaransa da, gündəlik danışıqda Buğaq kimi səslənib. Buğac ya da Buğaq (Buğag) – buğa kimi, buğaya oxşar, buğa tək, buğaya tən deməkdir. İndiyədək anlanmadan qalan “buxaq” sözümüzün də ilkin forması “buğaq”dır; buxaq sözünün mənası – insanın çənəsi ilə boğazı arasındakı ətin buğalardakına oxşar formada sallanmasıdır. Buğac (Buğaq) adı isə Babək adının quruluşca büsbütün eynisidir. Biz Buğac (Buğaq) adını tapmaqla özlüyündə Babək adının orijinal formasını əldə etmiş olduq: Babaq.

Babaq sözü quruluşunda dilimizdə sözlər çoxdur: anaq, ataq və b. H.Vámbéry cığataycada ata əvəzi mənası bildirən ataq sözünü göstərir [23, s. 24]. M.Kaşqarinin lüğətində anac – ana kimi olan, ana kimi sevilib, hörmət edilən; əkəc – böyük bacı kimi sevilib, hörmət edilən; atac – xalqın atası kimi davranan deməkdir, məsələn, “atac oğul” [15, s. 52].

Nənə-baba (əcdad) kultunun icrası kimi bəzən valideynlər atalarının, analarının, nənələrinin, babalarının adını körpələrinə qoyur, sonra onları əzizləyici formada Ataş, Anaş, Nənəş, Babaş deyə çağırırlar. Əslində bu adlar, həmin sırayla, Ataq, Anaq, Nənək, Babaq adlarıdırlar. Sonralar Ataş, Anaş, Nənəş, Babaş adlarının özləri müstəqil adlara çevrilərək, adların orijinallarını (Ataq, Anaq, Nənək, Babaq) unutdururlar. Bu adların “ş”li forması ən gənc forma olduğu kimi, onların nəvaziş və kiçiltmə mənası da ən gənc mənadır. Bu sözlər başlanğıcda nəvaziş və kiçiltmə bildirmək məqsədi üçün yaranmayıblar: bunu əvəzlik, oxşarlıq, tənlik bildirən dəng sözünün mənası; qədim yazılı abidə və lüğətlərimiz; və nəhayət, sözlərin tarixi semantikası göstərir. Ataş, anaş, nənəş, babaş kimi adlardakı nəvaziş və kiçiltmə bildirən mənalar – sözlərin əsas mənasına sonradan qoşulan ikinci dərəcəli belə mənalar – konnotativ mənalar adlandırılır. Beləliklə, indiki Babaş adı nəvaziş və kiçiltmə çalarları bildirsə də, Babək (Babaq) adında bu mənalar yox idi. Bir də axı Babək adı nəvaziş və kiçiltmə mənası bildirə bilərdimi, O, nəvaziş ediləcək, kiçildiləcək şəxs idimi?!

Yuxarıda bir neçə dönüm gördüyümüz üzrə, sözün əpə, apa və s. kimi “p”li yazılışları da vardır. Bu, Babək adının tarixi qaynaqlarda bəzən Papak kimi də yazılışının səbəbini izah edir. Başqa sözlərlə desək, adı Papak kimi səsləndirdikdə, sözün nüvəsinə (apa ~ aba) zərər vurulmadığından, adın məzmununda dəyişiklik baş vermir. Üstəlik, sait səslərin harmoniyası baxımından, “Papak” adı “Babək” kimi oxunan addan daha düzgündür. Ailənin, tayfanın, nəslin və s. başçısının (matriarxatda nənənin, patriarxatda babanın) görünüşcə də başqalarından yekə və üstün görünməsi üçün papaq qoyardılar. Hündür taxtda oturmağın da, yekə tac, uzun şişpapaq qoymağın da və s. psixoloji məqsədi budur. Bu analiz bizə indiyədək izah edilmədən qalan “papaq” sözümüzün də etimologiyasını verir: “papaq” sözü “babaq” sözündən yaranıbdır, o, ailənin, tayfanın, nəslin ağsaqqal yiyəsi kimi babanın bəlgəsidir. Elə indi də bizim kulturada papaq başı soyuqdan, ya da gündən qoruyan təkcə baş geyimi yox, həm də namus, heysiyyət, şərəf rəmzidir. Görünür, Babəkdən qabaq babaq (eləcə də papaq) sözü dilimizdə olub, Babək onu adlaşdırıbdır. Babək xalqımızın papağıdır! Ola bilsin, o dövrdə xalq Onu namus, heysiyyət, şərəf mənasında Papaq kimi də çağırırdı. Beləliklə, Buğac adı kimi, papaq sözü də quruluşca Babaq (Babək) adının ən yaxın doğmalarından biridir.

Bununla Babək adının ikinci bölüyünün də sırf ana dilimizcə olduğu üzə çıxmış oldu. Eyni məntiqlə yaranan və eyni quruluşda olan ataq (atac), anaq (anac), ortaq (ortac), əkəc, Buğac kimi misallardan görünən budur: bu ad xronoloji sırayla Babag, Babaq, Babac, Babaş kimi səslənə bilər. Bu ad o vaxtı Babac kimi səslənsəydi, ərəblər onu gim (ج) hərfiylə, Babaş kimi səslənsəydi şin (ش) hərfiylə yaza bilərdilər. Kəf (ك) hərfiylə yazıblarsa, deməli, bu ad o dövrdə danışıqda Babaq kimi səslənirdi. Babaq adının mənası – babaya tən, baba tək, babaya dəyər, baba əvəzi, baba kimi, babaya oxşar – bir sözlə, baba dəngi deməkdir.

“Xürrəmi” adının “kürləmə // hörləmə olduğunu, Babəkin sözün farscadakı mənasıyla şad-xürrəm (şən, firavan) yox, ümumtürk tarixindən tanıdığımız Uyğu Şad, Işbara Tolos Şad, Təkin Şad, Börü Şad kimi şad titulu daşıdığını, ancaq bu mənada şadi-xürrəm (xürrəmilərin şadı) olduğunu biz artıq yazmışıq. Kürləmə-hörləmə (xürrəmi) adı düşmən – islamçı işğalçılar üçün seçilmişdisə və nə qədər söyüşlü, nifrət, ikrah saçan məzmunu varsa, Babaq adı düşməni kürləyənlərə-hörləyənlərə – xalqa ünvanlanmışdı və bir o qədər doğmalıq, sevgi, şəfqət bildirirdi. Kim bilir, bəlkə də bu adı xalq özü Ona vermişdi. Babaq adı altında birləşən xalq türkməncənin əvəzedilməz sözüylə desək, babadaş olur, bütövləşib vahid Papaq altında dayanırdı.

Babaq (Babək) adı Dədə Qor Qut dastanında da yaşayır. Dastanda təpəgözün öldürdüyü oğuz igidlərinin adları sadalanır, onlardan biri “Dəmir donlu Mamaq”dır: “Dəmür donlı Mamaq” [28, s. D218¹²-219¹³]. Dilimizdə “m” başlanğıc səsi deyildir, o, bir qayda olaraq, “b” səsinin dəyişməsidir: bən > mən; bin > min; binmək > minmək; boncuq > muncuq; əbə > əmə və b. Dastana “Mamaq” kimi düşən bu ad əslində “Babaq”dır.

Habelə, Türkiyə ərazisində “Mamak” toponimi vardır. Mamak – Ankara şəhəri yaxınlığında qəsəbədir.

***

Tarixi məlumata əsasən, Babək edam edilərkən son sözü “Asanya” olubdur [2, s. 135]. “Asan” sözü farsca olub, “qolay, yüngül” deməkdir; “ya” sözü isə ərəbcə “ey, ay” kimi çağırış sözüdür; belədə, “asanya” ağlabatan hansısa məna bildirmədiyindən, Babəkin son sözü də indiyədək başa düşülmədən qalıbdır. Bu sözü – Babəkin son sözünü bir yol da öz sözlərimizlə eşitməyə cəhd edək.

Dədə Qorqud Dastanında oxuyuruq: “Ordum sağ-əsən degil isə, başuñuza çarə edin, mən dəxi getdim” [28, s. D43¹³-44¹]. Dastanın başqa bir yerində: “Sağ-əsən varub gələsən!” Sağ-əsən – sağ-salamat deməkdir.

Əhməd Harami dastanımızda oxuyuruq: “Həzaran dürlü ana alqış etdi, Əsənlədi qızını, durdu getdi” – ([Atası] Onu minlərlə dönüm alqışladı, Qızına salamatlıq diləyib, durub getdi). Burada əsənləmək – vidalaşarkən salamatlıq diləməkdir. Dastanın başqa bir yerində belə oxuyuruq: “Şəhənşahə der: ey bəylər bəyi, sən, Cahan içində olgil daim əsən” – (Şahənşaha deyir: Ey bəylər bəyi, sən, Cahan içində ol daim salamat). Başqa bir yerdə: “Gedərəm bən, əsən qal sən, e sərvər”. Əsən qalmaq – salamat qalmaq deməkdir. Dəhnamədə (Xətayi) oxuyuruq: “Həm söylə nigar sağ, əsənmi? Оl fitnəli yar sağ, əsənmi? Der: Sağdır, əsəndir оl pəriru…” Dədə Qor Qut Dastanında oxuyuruq: “Sağmısan-əsənmisən, canım Bamsı!” [28, s. D96^1-2]

Əsən – salamat; əsənlik – salamatlıq, səlamət deməkdir. Əsən sözümüz izahlı lüğətə salınsa da, mənası “sağ, salamat” deyə göstərilibdir [11, s. 135]. Bu, yanlışdır. Əsən sözünün mənalarından biri “sağ”dırsa, başqa sözlə, sağ sözüylə əsən sözü sinonimdirsə, onda sağ-əsən söz birləşməsi nə üçün var; Dədə Qor Qut dastanında nə üçün “Sağmısan, əsənmisən, canım Bamsı!” soruşulur; Xətayi nə üçün “Həm söylə nigar sağ, əsənmi?” soruşur; nə üçün “Sağdır, əsəndir” cavabını verir? Deməli, əsən sözünün mənası həm də “sağ” yox, təkcə “salamat”dır. Sözün kökü əsirgəmək, üstündə əsmək, əski sözlərinin kökləriylə birdir.

Ola bilsin ərəbcə “əsgər”, “əsəs” (gecə qarovulçusu), “əsir” kimi sözlərin də kökündə bizim “əs” dayanır.

Əsənlik sözü hərfən salamatlıq mənası bildirsə də, nənə-babalarımız bir-birlərinə yaxınlaşarkən salamlaşma sözü kimi əsənlik sözündən istifadə etməyib, əksinə, bir-birlərindən uzaqlaşıb ayrılarkən bir-birlərinə əsənlik (salamatlıq) arzulayıblar; bu isə “Bax, ehtiyatlı ol, başqalarından özünü qoru, məndən uzaqda, mənsiz sənə təhlükə ola bilər” deməkdir. Ərəblər isə əksinə, bir-birlərinə yaxınlaşıb görüşərkən bir-birlərinə salamatlıq, səlamət arzulayıblar; bu isə “Bax, ehtiyatlı ol, məndən özünü qoru, məndən sənə təhlükə gələ bilər” deməkdir. Elə bu üzdən də onlar bir-birlərinə məhz yaxınlaşarkən “mən sənin üçün təhlükəsizəm, məndən qorxma, sənə sülhlə yaxınlaşıram!” mənasında bir-birlərinə salam verir, salamatlıq arzulayırlar. Göründüyü üzrə, sözlər arasında mənaca uyğunluq (səlamət-əsənlik) bulunsa da, dünyagörüş uyğunluğu (ərəb-türk) yoxdur.

Beləliklə, əsənlik bizim üçün salamlaşma sözü yox, salamatlaşma sözüdür: biz “Əsən ol!”, “Əsən qal!” sözlərini ancaq bir-birimizdən ayrılıb gedərkən söyləyə bilərik. Dədə Qor Qut dastanı bizə öz dilimizcə salamatlaşma sözünün ən dolğun formasını veribdir: “Yenə görüncə bəg baba, xatun ana, əsən qaluñ!” [28, s. D177²]. 700 il bundan qabaq Yusif Məddahın yazdığı “Vərqa və Gülşah” poemasında da belə vidalaşılıbdır: “Yenə görüncə əsən qal!” – (Görüşənədək salamat qal!)

Babəkin son sözünə gəldikdə, ərəb qulağının “Asanya” kimi eşidib yazdığı sözü bizim qulağımız “Əsən qal(ın)!” kimi eşidir.

Babəklə birlikdə minlərlə xürrəmi, Onun bir neçə ailə üzvü, o sıradan anası, qardaşı, uşaqları, xanımı və b. əsir tutulmuşdu. Ancaq Samirə şəhərinə – Babəkin edam edildiyi yerə Onun qardaşından başqa daha hansı doğmalarının gətirilməsi, edam mərasimində daha kimlərin iştirak etməsi mövzusunda tarixi mənbələr susur. Babək son sözünü Onunla birlikdə əsir edilib gətirilmiş doğmaları, ailə üzvləri və uşaqlarına söyləyə bilərdi. O situasiyada “Əsən qal(ın)!” Babəkin dilində onun bəlkə də göy üzü ilə, diriliklə, tarixlə son vidalaşması, dünyaya “Əlvida!” deməsi idi. Babəkin adı Əsən olubsa, “Əsən qal(ın)!” Onun özünəməxsus söz oyunuyla ənənəvi sağollaşması da ola bilərdi.

Beləliklə, Babaq Şad Kürləmənin son sözünü biz 1200 il sonra belə eşidirik: “Əsən qalın!”

 

 İstifadə edilən mənbələr

1. Gustav Leberecht Flügel. Bâbek, seine Abstammung und erstes Auftreten. Zeitschtift der Deutschen Morgenländischen Gesellshaft. Vol. 23, No. 4 (1869), pp. 531-542

2. Səid Nəfisi. Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı, 1960

3. Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Şərq-Qərb, Bakı, 2007

4. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, II cild, III-XIII əsrin birinci rübü, Bakı, Elm, 2007

5. Klaus Schippmann. Grundzüge der Geschichte des sasanidischen Reiches. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1990

6. Handwörterbuch des Islam. Herausgegeben A.J.Wensinck und J.H.Kramers. Leiden E.J.Brill. 1948

7. Qiyasəddin Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı – 1994.

8. Comes Céza Kuun. Codex Cumanicus. Budapestini. Editio Scient. Akademiæ Hung. 1880

9. Wilhelm Radloff. Das türkische Sprachmaterial des Codex Comanicus. Nach der Ausgabe des Grafen Kuun (Budapest 1880). St. Pétersbourg, 1887

10. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. I cild. Bakı 2006

11. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. II cild. Bakı 2006

12. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti: A-Z. Şərq-Qərb, Bakı 2007

13. Ağbaba şivəsi sözlüyü. Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası. Sumqayıt, 2014.

14. Ramstedt Gustav John. Alte Türkische und mongolische Titel. 1939

15. Mahmud Kaşgarlı. Divanü lûqat-it-türk tercümesi I. Çeviren Besim Atalay. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1985

16. Tatarça-törekçə süzlək / татарско-турецкий словарь. М: Инсан, 1997

17. Федотов М.Р. Этимологический словарь чувашского языка. В 2-х томах. Том I А – РИТĂВАН. Чувашский государственный институт гуманитарных наук. Чебоксары – 1996

18. Уйгурско-русский словарь. Около 33 000 слов. Издательство «советская энциклопедия». Москва – 1968

19. Хасамитдинова Ф.Г., Мухтарова А.М. Башкирско-русский и русско-башкирский учебный словарь. 7500 слов. Москва, Говорун, 2011.

20. Киргизско-русский словарь. Кыргызча-орусча сөздүк. В двух книгах. Около 40 000 слов. / Сост. К. К. Юдахин. – Книга 1 А-К. Издательство «советская энциклопедия». Москва 1985

21. Радлов В. В., Опыть словаря тюрскихь наречий. Томь первый. Часть 1. Гласные. Санктпетербургь. 1893. Dr. W. Radloff. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. Erster Band. Die Vocale. St. Petersburg, 1893

22. Clauson Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford at the Clarendon Press. 1972

23. Hermann Vámbéry. Etymologisches Wörterbuch der Turko-Tatarischen Sprachen: Ein Versuch zur Darstellung des Familienverhältnisses des Turko-Tatarischen Wortschatzes. Leipzig: 1878

24. Friedrich Delitzsch. Sumerisches Glossar. J.C.Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig, 1914

25. Richard Fester. Sprache der Eiszeit. Die ersten sechs Worte der Menschheit. Herbig Verlagsbuchhandlung, München, Berlin 1980

26. Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на гласные). Издателство «Наука». Москва 1974.

27. Bəxtiyar Tuncay. Alban (Qafqaz) türkcəsi sözlüyü. I cild A-X. “Tuncay Şahverdisoy” Elektron Kitab Yayın Evi. Bakı 2012. səh. 99

28. Kitabi-Dədə Qorqud: əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı, 2004.

29. Azərbaycan dastanları. Beş cilddə. II cild. “Lider nəşriyyat”, Bakı-2005

30. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. IV cild. Bakı 2006

2016-2017, Almaniya