VİCDAN YAZILARI

Bu səhifədəki yazılar:

– Vicdansızlıq problematikasına giriş (I YAZI)

– Vicdanın iki ayağı: vicdansızlığın iki səbəbi (II YAZI)

– Vicdansızlığın fenomenologiyasının suallarını qurarkən (III YAZI)

– Şeyx Allahşükür Paşazadəyə cavab: Vicdan azadlığı nədir? (IV YAZI)

– Hüquq müdafiəçisi Leyla Yunusa düzəliş: Vicdan məhbusu kimə deyilməlidir? (V YAZI)

– „Sosial vicdan“ nə demək ola bilər? (VI YAZI)

Ağalar QUT

Vicdansızlıq problematikasına giriş

(I YAZI)

Bu yazım “Vicdan yazıları” adlandırıla biləcək silsilə yazılarımın ilkidir.

Mən Azərbaycan kulturasında (kültüründə) vicdan və vicdansızlıq mənzərəsinə baxmaq istəyirəm. Qarşıda bizi xeyli çətin suallar gözləyir: Vicdan ancaq əzabdırmı? Vicdan ancaq hissdirmi? Vicdan anadangəlmədirmi? Vicdan allahın isbatıdırmı? Kimdir vicdansız? Başqasına vicdansız demək haqqımız varmı? Şeyx Allahşükür Paşazadənin də başa düşmədiyini söylədiyi “vicdan azadlığı” nədir? Təkcə bir vicdanmı var? Vicdan məhbusluğu əslində nədir? Sosial vicdan nə deməkdir? Vicdanın hansı mənaları və komponentləri var? Vicdan yanılmazmı? Vicdan dəyişməzmi? Azərbaycan kültüründə vicdanın çəkisi nə qədərdir? Düşüncə tarixində vicdan necə əsaslandırılıb, ya da rədd edilib? Bu və bu kimi başqa “vicdani” sualları işlərkən, istər-istəməz, vicdanın nəliyi üzərinə də işıq düşmüş olacaq və irəlidə bu suallardan gözlənilməz suallar da çıxacaq.

Mən bilən, Azərbaycan tarixində vicdan barəsində indiyəcən ciddi bir araşdırma aparılmayıb və sistemli bir yazı da qələmə alınmayıb.

“Vicdan(sızlıq)” özü sadə problem olmadığı üçün, mən də təkcə “vicdan(sızlıq)” anlayışına deyil, ona bağlı başqa suallara da aydınlıq vermək istədiyim üçün onu problem yox, problematika adlandırdım.

***

Vicdanla üç yerdə görüşmək olar: Birinci: hərəkətimizdən qabaq – bu, gözətçilik edən vicdandır; ikinci: prosesin içində – bu, bizə yoldaşlıq edən vicdandır; üçüncü: hərəkətimizdən sonra; bu, bizə hakimlik edən vicdandır.

1. Gözətçi kimi vicdan başdan yolumuzu kəsib buraxmayandır, azadlığımızı qısandır. Bu mənada vicdan qorxudub çəkindirir. “Vicdanım yol vermir” deyirik (çox tək-tük hallarda olsa da). Beləliklə, azadlığımızın asılı olduğu faktorlardan biri də vicdanımızdır. Verəcəyimiz qərarları saf-çürük etdiyi üçün mən buna “süzgəc” kimi vicdan adı verirəm.

2. Bizə yoldaşlıq edən vicdan ayıldıcıdır. Bəzən öncə hə deyib, sonra prosesin gedişində (içində) qərarımızdan, ya da niyyətimizdən daşındığımız hallar olur. Ucunu batırıb bizi ayıltdığı üçün buna “biz” kimi vicdan adı vermək olar.

3. Hakim kimi vicdan bizi mühakimə edən, cəza kəsəndir, əzabverəndir (ağrıdan). Bu mənada vicdan günahkarlıq duyğusuna səbəb olur. Sıxıb ağrıtdığı üçün buna da “kəlbətin” kimi vicdan adı vermək olar.

Beləliklə, vicdan bizi qabaqlaya, bizlə yanaşı addımlaya və nəhayət geciksə də, bizə arxadan çata bilər.

S. Kierkegaard belə bir hekayə yazıb: Dəniz sahilində gözəl bir çiçək onu qurtaracaq qəhrəmanını gözləməkdədir. Bir gün dənizdən qorxunc bir dəniz əjdahası çiçəyi uzaqdan görüb, ona sarı üzməyə başlayır. Çiçək də uzaqdan əjdahanın ona sarı üzdüyünü görüb „Axır ki!“, deyibən, sevincindən coşub titrəyir. Əjdaha acıqlı bir sərtliklə çiçəyə sarı üzməkdə, çiçək isə elə hey xoşbəxt-xoşbəxt ona gülümsünməkdədir. Əjdaha çiçəyə çatır, onu yerindən çəkib qoparır. Çiçək əjdahanın qoynuna sığınır. Əjdaha çiçəyi götürüb sürətlə sahildən uzaqlaşmağa, yenidən dənizin dərinliklərinə üzməyə başlayır. Çiçək öz xilaskarının qoynunda səadət duyğusundan artıq məst olmuş və onu ölümə aparan əjdahaya daha da çox sığınmışdır. Əjdaha sahildən uzaqlaşmağa davam edir. Amma əjdaha getdikcə çaşqın vəziyyətə düşməkdədir. Hərdən dönüb heç nə başa düşməyən çiçəyə baxır. Və birdən, əjdaha daha dözmür! Geriyə, sahilə qayıdır, çiçəyi yerinə qoyur və sürətlə sahildən uzaqlaşır.

Kierkegaard-ın buradan çıxardığı nəticə budur: „Saflıq ən güclü qoruyucudur“. Kierkegaarda görə çiçək əjdahanın niyyətini başa düşüb, onunla çarpışmağa başlasaydı məhv olacaqdı. Çiçəyin təmizliyi, ağlına pis heç nə gətirə bilməməsi qatilin vicdanını bizlədi. Əjdahanın vicdanı geciksə də, bu saflıq qarşısında sonacan duruş gətirə bilmədi, çiçəyə qıya bilməyib, yolun ortasında da olsa əjdahanı bizləyib ayıltdı. Bu hekayə, insanla yanaşı addımlayan, yolun ortasında da olsa axır ki, işə düşən, ya da axır ki, insana güc gələn, biz kimi vicdana misaldır.

***

Alman dilində (və beləliklə şüurunda) belə bir söz var: “Gewissenbiss”. Hərfi mənası vicdan ağrısını başladan, qəflətdən qəfil oyadıcı, sürüdən ayırıcı vicdan dişləməsi (vicdan çimdikləməsi, vicdan bizləməsi) deməkdir. Yuxarıdakı bölgüdə bu, yoldaşlıq edən vicdandır. Belədə, sən səni dişləyib ayıltmış vicdanınla qəfil üz-üzə qalırsan. Bu, diksinmədir, vicdani diksinmə. Yol ayrıcına düşürsən və qərar verməlisən.

Dilimizdən bəlli olur ki, azərbaycanlı şüuru belə bir vicdani diksinməni və oyanışı tanımır. Vicdanlı olmaq – hakim kimi vicdandan daha çox gözətçi kimi vicdana yiyə olmaq deməkdir. Doğrudur, vicdan ağrısı olmaq da vicdanlılıq göstəricisidir, ancaq başdan „vicdanı yol verməyən“ sonradan „vicdanı ağrıyan“dan daha vicdanlıdır.

Təsadüf deyil ki, Qərbdə pedaqoqlar və inkişaf psixoloqları təhsil və tərbiyədə uşaq və gənclərdə vicdanın inkişaf etdirilməsindən danışarkən, onlarda patoloji vicdan ağrısı duymaq həssaslığını, vicdan əzabı çəkmək qabiliyyətini, keşişlərə xas günahkarlıq duyğularını yox, süzgəc kimi vicdan alışqanlığını inkişaf etdirməyə çalışırlar.

Azərbaycanlılara vicdan olsa-olsa arxadan gəlib çatır. Bu, həmin əzabverici (ağrıverici) hakim kimi, kəlbətin kimi vicdandır. Azərbaycanlıların vicdanı süzgəcdən də, bizdən də çox kəlbətin kimi görməkləri ondan bəlli olur ki, onlar vicdana əzab kimi baxıb, onu hiss kimi görürlər. Halbuki, vicdan ancaq əzab demək olmadığı kimi, ancaq hiss də deyildir. Fəqət bu haqda hələ sonrakı yazılarda geniş danışacağıq.

22 yaşından etibarən 2 il yarım Hitlerin şəxsi katibəsi işləmiş T. Junge (1920-2002) alman telekanallarından birinə verdiyi müsahibəsində belə deyirdı: „Nə Hitlerin yanında işlədiyim müddətdə, nə də müharibədən çox sonrakı illərdə özümü heç vaxt suçlamamışdım, öz vicdanımı həmişə təmiz sanırdım. Ancaq bir gün Fransada olarkən, 2-ci Dünya müharibəsi illərində elə mən yaşda olan və işğalçı alman nasist ordularına qarşı Fransız müqavimət hərəkatında həlak olmuş qəhrəman bir qızın heykəlini küçədə görəndə, illər sonra ilk dəfə olaraq sarsıldım və vicdanım qarşısında utandım. Deməli, elə o yaşda da başqa cür hərəkət etmək olarmış, sən demə alternativ(im) varmış!“ Göründüyü kimi, vicdan 40 il sonra da ağrımağa başlaya bilər. Bu, bir cinayətin üstünün 40 il sonra açılıb cəzalandırılmasına bənzəyir. Katibə Junge-nin bu hekayəsi kəlbətin kimi vicdana misaldır.

***

Vicdan – insan ağlının (əxlaqi) pislə (əxlaqi) yaxşı arasında fərq qoyan bacarığıdır. Yəni vicdan insanın verəcəyi, verdiyi və vermiş olduğu qərarı əxlaqi baxımdan yoxlaması və dəyərləndirməsidir. Bunu etmək düzgündürmü? Bunu düzgün edirəmmi? Bunu düzgün etdimmi? Bu kimi „praktiki ağlın“ (İ.Kant) sualları qarşısında „içimizdə“ daşıdığımız fərdi əxlaqımızla qərar verir, özümüzə dəyər veririk: ya özümüzdən razı, ya da narazı qalırıq. Burada düzgün olub-olmama bağlanmış olduğumuz əxlaq(ımız) baxımından düzgün olub-olmamadır.

Fəqət azərbaycanlılar əxlaq dedikdə, ancaq qadınların namusunu başa düşdükləri üçün vicdan-əxlaq bağlılığı sözü yanlış başa düşülə bilər. Belə ki, Azərbaycanda əxlaq anlayışının məzmunu “evlənməmişdən qabaq heç bir kişi xeylağı ilə yaxınlıq etmək olmaz, ərinə xəyanət etmək olmaz, açıq-saçıq geyinmək olmaz” tələblərindən ibarətdir. Mentalitet dedikdə də başa düşülən budur. Halbuki, etikada (əxlaq fəlsəfəsində) əxlaq anlayışı “olar, -malıdır, çox yaxşıdır, olmaz, yolverilməzdir, pisdir” predikatları ilə bitən cürbəcür qaydaların toplusudur (sistemi yox, toplusu; çünki əxlaq qaydaları arasında sistem yoxdur, əksinə, çox vaxt ziddiyyət vardır). İndi, vicdan öz hərəkətinə əxlaqi cavabdehliklə baxmaqdır deyəndə, belə başa düşülməməlidir ki, bununla söylənmək istənən təkcə “Gərək, o oğlanla yatmayaydım” peşmançılığı və yaxud “Ərimə xəyanət etməyə vicdanım yol vermir” qərarıdır. Söhbət daha geniş mənada əxlaqdan gedir. Məsələn, yalvararaq bizdən kömək istəyən adamla hırıldayıb məzələndikdən sonra, həmin şəxs sırf köməksizlik ucbatından ölürsə, bu halda bizim vicdanımız ağrıya bilər (ağrımalıdır). Və yaxud öz şəxsi qazancı üçün danışılan ziyanverici yalan tipik vicdansızlıqdır (başda prezident İlham Əliyev olmaqla, azərbaycanlı məmur ordusunu gözünüzün qabağına gətirin). Bir sözlə, əxlaq(sızlıq) anlayışı təkcə seksuallıqla bağlı olmadığı üçün vicdan(sızlığ)ın əxlaqla bağlılığı da təkcə seksuallıq mövzusunda deyil.

***

Nə qədim Şərq dillərində, nə Torada (ərəblər kimi desək, Tövratda), nə də Quranda “vicdan” kimi tərcümə edəcəymiz bir söz yoxdur (almandilli tərcümələrə əsasən deyirəm). Əvəzində Torada və Quranda “qəlb” sözü vardır.

Qədim yunan dilində vicdana syneidesis, latın dilində conscienta, alman dilində Gewissen deyilir. Bu sözlərin ilk hissəsi (syn-, con-, ge-) birgəliyi, ortaqlığı, ümumiliyi ifadə edir. İkinci hissə (eidesis, scienta, wissen) isə bilmək, xəbəri olmaq, bilik deməkdir. Beləliklə, yunan və latın dillərində və bu günkü Avropa dillərində vicdan “hamının xəbəri olan”, “hamının bildiyi, “ortaq və yaxud ümumi bilinən bilik” kimi mənaları bildirir.

Lüğətlərin dediyinə görə, ərəb dilində “əl-vəcədə” (qavramaq) felindən törəmiş “vicdan” sözü bizim dilə keçərkən sözün məna sahəsi təkcə daralmamış, yeni məna da qazanmışdır. Ərəb dili bilənlərin “vicdan” sözü haqqında yazdıqlarından güc-bəla ilə anladığım bu oldu ki, “vicdan” insanın öz daxilində var olanı, ya da baş verəni qavraması, eşitməsi, ondan xəbərdar olmasıdır. Əgər “vücud” (var olmaq, varlıq) da əl-vəcədə felkökündən törəyibsə, onda Hind-Avropa dilləri ailəsinin mesajı ilə ərəbcəninki tam üst-üstə düşür.

Türk Dil Kurumu da “vicdan”ı “bulunç” kimi türkçələşdirmişdir, başqa sözlə desək, bulunan, yəni həmişə orada olan.

Bəs, vicdan, syneidesis, conscienta və Gewissen sözlərində „hamıda ortaq olan, hamı tərəfindən bilinən, ya da xəbərdar olunan, ümumi bölüşülən“ nədir? Bax, bu sual bizi vicdanda nəyin anadangəlmə və dəyişməz, nəyin sonradan öyrənilmə və dəyişkən olduğu probleminə və oradan da hələlik „Kimdir vicdansız?“ sualının cavabına sarı aparır.

15 Yanvar, 2014-cü il

§§§

Vicdanın iki ayağı: Vicdansızlığın iki səbəbi

(II YAZI)

Nə Qərb etikasının atası sayılan Aristoteles-də, nə də onun müəllimi olmuş Platon-da hələ vicdan kimi tərcümə edilən bir söz yoxdur. Qədim yunan dilində “syneidesis”, latın dilində conscienta, alman dilində Gewissen, ərəb dilində vicdan, rus dilində совесть kimi sözlərin mənası “hamının xəbəri olan”, “hamının bildiyi, “ortaq və yaxud ümumi bilinən bilik” deməkdir.

Elə isə vicdan necə bir bilikdir, o, nəyi bilməkdir, nədən xəbəri olmaqdır, söhbət hansı ümumilikdən gedir? Mənim üçün bu sualın iki cavabı var.

BİRİNCİ CAVAB VARİANTI. Burada ümumilik, hamılıq, ortaqlıq dedikdə, söhbət bütün insanlıqdan gedir, azərbaycanlı da buraya daxildir, Afrikada yaşayan Bumbarabus qəbiləsinin üzvləri də, avropalı da, amerikalı da və b. Bilinən, bölüşülən, xəbərdar olunan isə – insanın öz düşüncələri, öz hərəkətləri, bir sözlə, özüdür. Vicdan o deməkdir ki, insan nə etdiyindən xəbərsiz heyvan, dəli, körpə, sərxoş, ya da maşın deyildir, əksinə, onun daim özünün-özündən xəbəri var, o, hər zaman özünü bilir. Bunu fəlsəfi terminlə ifadə edəsi olsaq belə səslənəcək: vicdan özşüurdur, özünün şüurudur (appersepsiya), nə düşündüyünü bilməkdir (refleksiya).

BİRİNCİ CAVABIN İZAHI. Adətən insanı heyvandan fərqləndirmək üçün insanın heyvandan ən əsas fərqinin şüur olduğunu göstərirlər. Bu, yanlışdır. Çünki müəyyən səviyyədə heyvanlarda (xüsusilə, məməli heyvanlarda) da şüur var. Misal üçün, eşşək də canavar görəndə onu “tanıyıb” üz qoyur qaçmağa; ayı da armudun yaxşısını pisindən “ayırd edə bilib”, yaxşısını yeyir; yırtıcı heyvanlar da yuxu görür və s. Hələ mən fili, delfini demirəm. Şüurun bu səviyyəsinə persepsiya (təsəvvür və qavrayış) adı verilir və insanı heyvandan fərqləndirən – bu mənada, bu səviyyədə şüur deyildir. İnsandakı şüur özünə uzaqdan baxa bilən, özündən xəbəri olan, özünə şahid olan bacarıqdır. Şüurun bu səviyyəsinə, yəni insandakı şüura appersepsiya (özşüur, özünün şüuru) adı verilir. İnsanı heyvandan fərqləndirən, yəni heyvanda olmayan budur. Heyvan (həmçinin uşaq, dəli, sərxoş və s.) özünü bilmir, özündən xəbəri yoxdur.

Appersepsiyanın ən yüksək səviyyəsinə fəlsəfədə refleksiya adı verilmişdir. Refleksiya düşünmənin dönüb, qanrılıb, qolumuzun dirsəkdən bükülməsi kimi qatlanıb (latın dilində flektere qatlanmaq, bükülmək deməkdir) özünə baxması, daha doğrusu, özünü düşünməsidir. Refleksiyalı insan daxili fəzası olan insan deməkdir. Refleksiv bilik özümüzün-özümüzə qanrılıb baxaraq, öz içimizi oxuyaraq, bir sözlə, özümüzdən öyrəndiyimiz bilikdir (yeri gəlmişkən, qıraqdan, başqalarından və təcrübələrdən öyrəndiyimiz biliyə də empirik bilik adı verilir). Necə ki, düşünə-düşünə birdən başa düşürük ki, bu qızı sevirik; özümüzü çək-çevir edə-edə birdən anlayırıq ki, dostumuzun gözündə fədakar kimi görünsək də, əslində niyyətimiz öz qazancımızdır, sən demə, gizli umacaqlarımız varmış və s. (eqomuzun belə oyunları var). Bunlar refleksiya yolu ilə əldə etdiyimiz refleksiv biliklərdir.

Yenidən qayıdaq vicdana. Daha doğrusu, vicdanın özşüur (appersepsiya) və nə düşündüyünü bilmək (refleksiv bilik) olmasına. Yuxarıda dedik ki, insan olmaq özündən xəbəri olmaq, nə etdiyini bilmək deməkdir. Beləliklə, „vicdan mexanizması“ insan şüurunun həmin bu özünəbaxma bacarığından başqa bir şey deyildir. Vicdan – şüurun özü-özünə baxması, ayıq olması, özündən xəbəri olması (appersepsiya) və nəyi nə üçün etdiyini, nə planlaşdırdığını, öz gizli niyyətini bilməsidir (refleksiya).

(Bəs, insan şüuru vicdanda özünə nə ilə baxır, özünü hansı ölçülərlə, hansı gözlə yoxlayır? Cavab: Əxlaqi tələblərin, qadağaların, qaydaların gözü ilə, onların ölçüsü ilə. Bu haqda sonra). Qədimdə bu appersativ özünəbaxışı teoloqlar və elə əksər filosoflar da dini yozaraq, vicdanı qəlbimizdə allahın Gözü sayıblar. Aydındır ki, onlar hamısı nağıl danışıblar. Sonrakı yazılarımda, vicdan anlayışının tarixindən danışarkən, bunu geniş izah edəcəyəm.

Deməli, onda belə çıxır ki, vicdandakı ümumilik, hamılıq ya da ortaqlıq insan şüuruna xas olan eynilikdir. Yəni necə ki, afrikalı da, şərqli də, qərbli də, azərbaycanlı da, məsələn, eyni cür xatırlayır, ya da eyni cür şübhələnir, eyni cür darıxır, bir şüur bacarığı kimi vicdan da afrikalıda da, şərqlidə də, qərblidə də, azərbaycanlıda da eyni cür işləyir.

Lakin Aristoteles-dən bu yana zəka üçün bildiyimiz paradoks vicdan üçün də doğrudur. Yəni necə ki, zəka da həm anadangəlmə olub, ancaq həm də təcrübələrlə (məsələn, məktəblə, düşündürücü mətnlərin mütaliəsi ilə və s.) yarandığı kimi, “özündən xəbəri olmaq”, “özünü bilmək” mənasında, yəni bir şüur bacarığı (qabiliyyəti) kimi vicdan da həm anadangəlmədir, ancaq həm də tərbiyə ilə yaranır və inkişaf etdirilir.

Birisində xatirələrə sadiqlik və keçmişə bağlılıq çox inkişaf edib, digərində bu alışqanlıq az inkişaf etdiyi kimi; birisində xəyallara dalmaq, gələcəkdə yaşamaq çox inkişaf edib, digərində az inkişaf etdiyi kimi; birisi zəki, digəri küt olduğu kimi və s., bir şüur bacarığı olaraq vicdan da birisində çox inkişaf et(diril)miş ola bilər, o birisində az. Yəni birisi “ürəyi yumşaq”dır (şüuru özünə qatlana, bükülə bilir, yəni refleksiyalı), incədir; digəri “daş qəlbli”dir (şüuru özünə qatlana, bükülə bilmir, yəni refleksiyasız), bərk və qalındır. Bu, “vicdansızlığ”ın iki səbəbindən birincisidir.

Alman dilində “rücksichtslos” sifəti həm də vicdansız mənasını bildirir, ancaq sözü hecalayanda (rück-sicht-los), o, öz arxasınca baxmayan, geriyə baxışı olmayan, bir sözlə, refleksiyasız deməkdir. Həbsxanalarda təhsilsiz, dargörüşlü, cahil insanların sayının təhsilli, mütaliəli, daxili fəzasını genişləndirmiş insanlardan çox olmasının səbəbi ikincilərdə vicdanın daha çox inkişaf etmiş olmasıdır, çünki onlarda appersepsiya və refleksiya bacarıqları daha yaxşı inkişaf edib. Göründüyü kimi, əzbərlənmiş nəqarətin əksinə, vicdan heç də hiss deyildir, o, intellektual həssaslıqdır.

Beləliklə, ilk yekun nəticəmiz budur: Vicdan eynilə zəka kimi sırf potensial olaraq, meyl olaraq, mümkünlük olaraq anadangəlmə, ümumi və bütün insanlığa aid ortaq bacarıqdır.

İKİNCİ CAVAB VARİANTI. Vicdan, syneidesis, conscienta və Gewissen sözlərində deyilən ümumilik, hamılıq, ortaqlıq bu dəfə bütün insanlığı deyil, bir xalqı, bir tayfanı, bir dini, bir təriqəti, bir sözlə, eyni əxlaqi qaydalar altında birgə yaşayan insanların icmasını və yaxud cəmiyyətini ifadə edir. Bilinən, bölüşülən, xəbərdar olunan isə həmin icma, ya da cəmiyyət daxilində ümumi və ortaq olan əxlaq normalarıdır. Deməli, vicdanda ortaqlığı, ümumiliyi, hamılığı bildirən syn-, con-, ge- bu dəfə bütün insanlığa xas olan bir şüur bacarığının eyniliyini yox, əxlaqın eyniliyini ifadə edir.

İKİNCİ CAVABIN İZAHI. İkinci cavab birincidən fərqli olsa da, onu inkar etmir, əksinə, onunla yanaşı dayana bilir, eyni anda ikisi də doğrudur. Bu isə bizə vicdanın ikiayaqlı (ikihissəli, ikiköklü) olduğunu göstərmiş olur: Vicdanın bir ayağı anadangəlmə, buna görə də insanlığın hamısında ümumi olan və inkişaf etdirilən şüur bacarığı və refleksiv bilik; digər ayağı isə bəlli bir icmanın və yaxud cəmiyyətin, tərbiyə və təcrübələrlə öyrənilən, buna görə də başqalarınınkından fərqlənən empirik əxlaq normalarıdır. “Vicdan bir tərtib, bir mexanizma kimi anadangəlmədir, ancaq içi və təchizi təcrübə və tərbiyə ilə əldə edilir” (Unold).

Eyni əxlaq qaydaları ilə yaşayan insanların vicdanları da eyni gözlə baxır. Tutalım, Afrika cəngəlliklərinin birində yaşayan Bumbarabus qəbiləsi üzvlərinin vicdanı eyni hadisələr qarşısında ağrıyır, eyni hadisələr qarşısında heç bir reaksiya vermir. Eyni sözlər Azərbaycan mentaliteti ilə yaşayan azərbaycanlılar üçün də doğrudur. Və Bumbarabus “mentaliteti” və vicdani həssaslığı ilə Azərbaycan “mentaliteti” və vicdani həssaslığı fərqli olduğu üçün onların vicdanları da fərqli işləyəcəkdir. Bununla demək istəyirik ki, hər fərqliliyi yoxluq kimi yozmaq haqqımız yoxdur, yəni hər faktı vicdansızlıq saya bilmərik. Çünki vicdanlar bir olmur. Necə ki, əxlaqlar bir olmur.

Bu da „vicdansızlığ“ın iki səbəbindən ikincisidir.

Vicdanın iki ayağını müəyyən etməklə, biz artıq „Kimdir vicdansız?“ sualının cavabına aparan yola girmiş olduq.

***

Vicdanlararası fərqliliyin birinci səbəbi fərqli incəlik tərbiyəsi, fərqli həyat təcrübələri, fərqli həssaslıq; digər səbəbi isə fərqli əxlaq normaları, fərqli dünyagörüş, fərqli düşüncə tərzidir.

Məsələn, Suriyada adamın başını diri-diri kəsən birisinin vicdanı (o işi görərkən!) işə düşmür. Belədə, o, ya bir cana, bir ömrə son verdiyini heç görmür, insan başı kəsmək onun üçün o dərəcədə adiləşib ki, o, nə etdiyini başa düşmür. (Yalan-doğru, Mircəfər Bağırovun öz məhkəməsində dediyi son sözünü xatırlayın: “Əgər dedikləriniz doğrudursa, mən bunları eləmişəmsə, onda məni şaqqalamaq lazımdır!” – gecikmiş vicdanın oyanışı). Ya da o Suriyadakı başkəsən hesab edir ki, məsələn, dini düşmənin (mürtədin, şiənin, sünninin və s.) başını kəsmək savabdır. Beləliklə, onun bu “ağrımaz”lığı (İ.Nəsimi) həm (ya) onun şüur və düşüncə səviyyəsini və intellektual həssaslığını, həm də (ya da) onun əxlaqını, dünyayabaxışını, mentalitetini göstərir. Çünki vicdan bu iki ayaq üzərində durur.

Bizim çoxumuzun isə o səhnələri görəndə ürəyimiz ağzımıza gəlir. Ona görə ki, biz həmin o başkəsəndən ya (həm) fərqli vicdani həssaslığa, ya da (həm də) fərqli dünyagörüşə, anlayışlar sisteminə, əxlaqa yiyəyik. Bununla söyləmək istəyirəm ki, vicdanın iki ayağı olduğundan vicdansızlığın da iki ayrı səbəbi vardır.

30 Yanvar, 2014-cü il

§§§

Vicdansızlığın fenomenologiyasının suallarını qurarkən

(III YAZI)

Azərbaycan dilində bir neçə “vicdan”lı ifadə var: vicdanlı olmaq, vicdansız olmaq, vicdan əzabı, vicdan hissi, vicdanı təmiz olmaq, vicdanı ləkəli olmaq, vicdan ləkəsi, vicdanın səsi (susması), vicdan məhkəməsi, vicdan oyatmaq, vicdanına tapşırmaq, əlini vicdanına (vicdanının üstünə) qoymaq, vicdanı yol verməmək və nəhayət, son illərdə dilimizə keçən vicdan azadlığı və vicdan məhbusluğu.

Almandilli sferada, yuxarıdakılardan “vicdan hissi” və “əlini vicdanına (vicdanının üstünə) qoymağ”ı çıxmaq şərtilə, bunlara əlavə olaraq belə “vicdan”lı ifadələr də vardır: vicdani qərar, vicdan konflikti, vicdani sıxıntı, vicdan yoxlaması, vicdan məsələsi, vicdan qorxusu, vicdan dişləməsi, vicdan qurdu (pis vicdan mənasında), vicdana qulaq asmaq (ya da asmamaq), vicdan sorğu-sualı (vicdanla haqq-hesabı), vicdana istinad etmək (vicdanı dəlil kimi göstərmək), vicdanına səslənmək, vicdan formalaşdırmaq, vicdanı inkişaf etdirmək, vicdanını kəskinləşdirmək, vicdanını kultivasiya etmək, xalqın və yaxud bütövlükdə insanlığın vicdanı olmaq, vicdan evliliyi (katolik hüquqlarına görə, qanuni olmayan bir münasibəti leqallaşdırmaq üçün gizli bağlanmış nigah), vicdan araşdırması (kilsədə günahları dinləyən instansiya qarşısında, bir katolikin özünün-özünə qarşı apardığı vicdan sorğu-sualı və etirafları) və nəhayət, vicdani səbəblər. Söz yox, bu ifadələr dilimizdə olmasa da, ancaq onları anlamaq olur.

Alman dilində “vicdan”lı ifadələrin çoxluğuna baxmayaraq, canlı söhbətlərində belə ifadələrə rast gəlmə sıxlığı elə də çox deyil. Bunlardan ən işlək olanı “vicdani səbəblər”dir. Lakin almandilli fəlsəfi ədəbiyyatda spesifik olaraq, geniş-dar vicdan, güclü-zəif vicdan, vasvası-laqeyd vicdan, incə-kobud vicdan kimi ifadələr də vardır.

Azərbaycan dilində “vicdan”lı ifadələrin azlığı, buna sıx bağlı olaraq da vicdani təsəvvürümüzün darlığı, görəsən, nə ilə bağlı ola bilər? Burada indilik iki səbəb göstərmək olar:

Birinci səbəb: İslami dünyagörüşdə vicdana geniş yer verilməmiş olmasıdır. Çünki islam dünyagörüşü insanları yüzillərlə allahın qəhri və cəhənnəm əzabı ilə qorxutmağa çalışmaq və buna arxayın olmaqla daxili-avtonom dünyəvi nəzarət mexanizması kimi vicdanın inkişafına elə də maraq göstərməmişdir. Təsadüfi deyil ki, Orta Əsrlər klassik islam mütəfəkkirlərindən heç biri vicdan anlayışı mövzusunu işləməyiblər. Ümumiyyətlə, onların Torada (və Quranda) qəlb adı ilə başlanan vicdan anlayışının St.Paul, Augustinus, Th.Aquinas, reformator M.Luther kimi yəhudi-xristian mütəfəkkirlərlə sonrakı inkişafında heç bir rolları olmamışdır. İndiki islamçıların ritorikasında da vicdana geniş yer verilməməkdədir. Bü günkü fəlsəfi vicdan nəzəriyyələri və modelləri hamısı yəhudi-xristian mənşəlidir.

İkinci səbəb: Uzun əsrlər boyunca Azərbaycan insanının azad olmamasıdır. Çünki vicdan ancaq azadlıqda böyüyüb yetişə bilir. Dış nəzarətin güclü olduğu yerdə, nökərdə vicdan doğulmamalı, ya da cır qalmalıdır. Buna əlavə olaraq, uşağını ona sərbəstlik və azadlıq vermədən böyüdən ənənəvi azərbaycanlı ailəsinin vicdanboğucu tərbiyəsini də unutmayaq. Göstərdiyimiz bu səbəb alman antropoloqu və sosioloqu A. Gehlen-in vicdan nəzəriyyəsindəki səbəb-nəticəyə də uyğun gəlir. Gehlen-in nəzəriyyəsinə görə, vicdan – insanlar üzərində qıraqdan həyata keçirilən idarəetmənin və nəzarətin tarixən azalması ilə birlikdə, kompensator kimi güclənmişdir. Bu nəzəriyyə avtonom və vicdanlı çağdaş Avropa insanını uğurla şərh edə bilir.

***

Vicdan – özümüzdən narazı qalmağa, məmnun olmamağa səbəb ola bilir. Vicdan əzabını, vicdani peşmanlığın ağrısını çoxumuz tanıyırıq, ancaq bir də vicdan həzzi var. Özü də bu həzzi süni olaraq da yaratmaq olur. Məsələn, bir də görürsən, bəzən bizim özümüzün xoşumuza gəlməyən bir adamın özünün-özündən xoşu gəlsin deyə, bizə yaxşılıq etmək istəyir. Bu, əslində bizə yaxşılıq deyil, o şəxsin vicdan həzzi almaq üçün özünün-özüylə masturbativ oyunudur.

(Bu sətirlərin müəllifi həyatda qarşılaşdığı belə “insanlıq”lara hər dəfə yox cavabı verib. Ancaq “Məni vur!” deyən mazoxistə “Vurmayacağam!” cavabı verən sadistin anekdotunda olduğu kimi sadistliyindən yox, yaxşılığın ambivalent xarakterini bir az bildiyindən. Bəzən də əksinə, gözəl və sadə bir insandan, vicdanı onu sevindirsin deyə, o, vicdan həzzi alsın deyə, ondan hətta ehtiyacı olmayan insanlığı da qəbul edib).

Özünə süni vicdan həzzi verməyə paralel formada zalım adamların da mazoxist vicdanı ola bilməzmi? Süni vicdan həzzi yaratmaq mümkün olduğu kimi, süni vicdan ağrısı da yaratmaq mümkündür. Qəddarlıqda yəqin ki, belə bir neqativ həzz də var.

Hər gün vicdansızlıq edib, hər gecə vicdan ağrısı çəkənə vicdansız demək olarmı?

***

Vicdansızlıqda bilə-biləlik əsas ölçü daşıdır. Özünə xeyir olacaq deyə, Başqasına xəyanət etdiyini BİLƏ-BİLƏ düşündüyünü düşünməyə davam edir, həqiqəti BİLƏ-BİLƏ yenə də başqa cür danışır, ya da yazır, etdiyinin pis iş olduğunu BİLƏ-BİLƏ yenə də onu edir. Vicdanı təmiz olmaq, əslində niyyəti təmiz olmaq deməkdir. Bu isə sonda alınacaq nəticəni bilməmək deməkdir. Qaşı qayırmaq istədiyim yerdə gözü çıxarda biləcəyimi bilmirdim, – niyyətin və vicdanın təmizliyi budur. Azərbaycanlı mentalitetində isə əsas ölçü və tələb sənin qaşı qayırmaq kimi BİLDİYİN yaxşı niyyətin (təmiz vicdanın) yox, gözü çıxarmamaq kimi qabaqcadan BİLMƏDİYİN nəticənin meydana gəlib-gəlməməsidir. Gözü çıxartdınsa, qaşı qayırmaq niyyətin (təmiz vicdanın) heç kimin tükünə də olmayacaq.

Vicdansızlıqda bilə-biləlik əsas ölçü daşı olduğu üçün yalançılıq ən ilkin və ən ibtidai vicdansızlıqdır. Buna görə də vicdansız adam dedikdə, ilk sırada yalançı adam gözümüzün qarşısında canlanır. (Yalanın yanlışdan fərqi, birincinin bilə-bilə danışılmasıdır. Buna görə də, yanılıb pis iş görmək vicdansızlıq deyil. Düzdür, bilməmək vicdan ağrısı yaratmasa da, ancaq tanımadan atasını öldürüb, bilmədən anası ilə evlənən Ödipus-un peşmanlıq ağrısı o səviyyədə olur ki, o, gözlərini iynə ilə deşib, özünü kor dilənçi edərək cəzalandırır). Vicdansızlıq – sizə öz yalanı ilə qalib gələn insanın daldada xısın-xısın sizə hırıldamasıdır. Vicdansız – vicdansızlıq etdiyini biləndir.

Yalandan üzünüzə duran, sizi şərləyən, sizə böhtan atan adamın gözlərinin içinə baxırsınız. Hələ də son umudunuz var ki, yox, çəkiləcək, belə etməyəcək, etsə də, axşam vicdanı dirəyəcək onu divara, uzaqbaşı ertəsi gün gəlib deyəcək ki, olmayıb belə hadisə, böhtan idi hamısı. Orada, onun vicdanına, sizin ondakı tərəfdarınıza və indi sizin son çarənizə umud edirsiniz. Bəlkə hələ də umud edirsiniz ki, bir gün bir üzr istəyən məktub alacaqsınız, “Bağışla məni, o vaxt vicdansızlıq etdim sənə”, deyə başlayan. Bəlkə də o vaxt o da sizin vicdansızlığınıza heyrət edir, ertəsi gün sizdən vicdanlı bir etiraf gözləyirdi. Kim bilir, bəlkə bizdən də belə bir vicdan məktubu gözləyənlər vardır.

Bəzən birisinin vicdanına umud etdiyimiz kimi, onun vicdanını sınaya da bilirik. Məsələn, Azərbaycanda kiçik ödəniş prosesinin əvvəlində pulu ödəyib, görüşün sonunda guya unutqanlıqdan “mən pulu ödəyim” deyib əlini yenidən cibinə salırsan və adamın “sən pulu ödədin axı” deməsini gözləyirsən. Onu ciddi vicdan narahatlığına, dərin tərəddüd əzabına salırsan. Hansını söyləsə, axşam peşman olacaqdır. Bu tələni, burada, Almaniyada bir almana quranda o, heç nəfəsi ilə də tərəddüd etmir, sizin unutqanlığınıza təəccüb içində “artıq ödəmisiniz!” deyir. O qədər vicdanla çalışırlar ki, vicdanlı olub-olmama dilemması da yaşamırlar.

“Vicdanla çalışmaq” işə götürən tərəfindən şəxsiyyətin dəyərləndirilməsi üçün Qərbdə tətbiq edilən “beş faktor modeli”nin (almanlar FFM, ingilislər Big Five deyirlər) tələblərindən biridir. Vicdanla çalışmaq – səliqəli, məsuliyyətli, etinalı, planlı, doğruçu, təmiz çalışmaq deməkdir. Xüsusi məsuliyyət tələb edən peşə və vəzifələr bir qırağa, adicə bir alman fəhləsinin işinə şahid olanlar “vicdanla çalışmaq” anlayışının nə demək olduğunu yaxşı başa düşürlər. İşçinin vicdanlılığı bizə hər hansı bir işi güvənlə ona tapşıra bilmək rahatlığı verir. Müsəlman kültüründən Avropaya gələnlər isə avropalının avropalıya güvənini öz arşınları ilə məkrli yozmağa meyllidirlər. Azərbaycan kültüründə tərbiyə almış və bu kültürün çürüklüyünü görməyən bir insanın (prezidentindən metroda jeton satanınacan) vicdanla çalışacağını gözləyə, ona arxayın ola, güvənə bilərikmi? Başqasına arxayınlıq və güvən əslində onun vicdanına arxayınlıq və güvəndir. Azərbaycan insanının bir-birinə sosial güvənsizliyinin, “birləşə bilmək sənəti”ndə (Tocqueville) uğursuzluğunun səbəblərindən biri də onların bir-birlərini qarşılıqlı olaraq öz vicdanlarına tapşıra bilmədiklərindəndir.

Beş faktor modelinin digər dörd ölçüsünü də yazsaq, postindustrial Qərb cəmiyyətlərində bir işəgötürənin tələbləri haqqında oxucunun təsəvvürləri tamamlanmış olar: nevrotik olmamaq (yəni emosional stabillik tələb olunur), qaraqabaq olmamaq (optimist və gülərüz olmaq tələb olunur), empatik olmaq (həssas və köməyəhazır olmaq tələb olunur) və yeniliklərə açıq olmaq.

***

Bir insanın öz işində vicdanla (səliqəli, məsuliyyətli, etinalı, planlı, doğruçu, təmiz) çalışmadığını görmək, dilinə gətirmək, bunu məhkəmədə sübut etmək mümkündür, ancaq Başqasına qıraqdan vicdansız demək imkanımız və haqqımız varmı? Varsa, necə var? Ümumiyyətlə, Başqasına “Sən vicdansızsan!” hökmünü həmişə vicdanla vermək olurmı?

Özünü hələ vicdansız saymayan bir şəxsin vicdansızlıq etdiyini sandığımız vaxtlar olur. Bizi hələ heç kim vicdansız saymasa da, özümüzü vicdansız bildiyimiz vaxtlar olur. Özü-özünü vicdansız saymayan, özü-özünə vicdansız deməyən bir şəxsi Başqasının vicdansız saymaq imkanı və adlandırmaq haqqı varmı? Qaça bilməsin deyə iti bir əli ilə bağlayıb, digər əli ilə də onu ağacla vura-vura öldürən, bütün bunları da toyuq-cücələrini yeyib deyə, atasının tapşırığı ilə edən 16 yaşlı azərbaycanlı yeniyetməyə vicdan ağrısı çəkdirmək mümkündürmü? Bəs, Jan Hus, Giordano Bruno kimi şəxsləri tonqalda diri-diri yandırmaq (autodafe) hökmü çıxaran inkvizisiya hakimlərinin; stalinlərin, bağırovların; cəza kimi adamın başını qılıncla kəsmək hökmü çıxaran islam şəriəti hakimlərinin vicdanını necə dilə gətirmək, necə oyadıb ağrıtmaq olardı?

NB. Bu məqalədə Azərbaycan yazı dilində, ilk dəfə olaraq, bəzi morfem və sözlərin üstünü xətləmək işarəsindən istifadə edilmişdir.

21 Mart, 2014-cü il

§§§

Şeyx Allahşükür Paşazadəyə cavab: Vicdan azadlığı nədir?

(IV YAZI)

Təxminən 1 il bundan qabaq Şeyx Allahşükür Paşazadə, provokativ bir formada, 30 ildir vicdan azadlığının nə olduğunu başa düşmədiyini söyləmişdi. Deyəsən, ona cavab verən olmadı. İcazənizlə, bunu mən aydınlaşdırım.

İnsan azadlığının bəlli üç məhdudlaşdırıcısından biri vicdandır. Digər iki məhdudlaşdırıcıdan birincisi təbiət qanunları ilə gələn məhdudiyyətlərdir, məsələn, insanın ölməmək azadlığı yoxdur, qocalmamaq azadlığı yoxdur və s. İkinci məhdudlaşdırıcı pozitiv qanunlarla gələn məhdudiyyətlərdir, məsələn, insanın başqasını öldürmək azadlığı yoxdur, mülkiyyətini əlindən almaq azadlığı yoxdur və s. Nəhayət, insan azadlığının üçüncü məhdudlaşdırıcısı vicdandır. Ən geniş mənada vicdan azadlığının ifadəsi belə səslənə bilər: “Mən bunu həm fiziki olaraq, həm də hüquqi baxımdan edə bilərəm, yəni bunu etməyə həm gücüm çatır, həm də qanuni haqqım, ancaq bütün bunlara baxmayaraq, mən bunu mənəvi baxımdan edə bilmirəm, çünki vicdanım qabağımı kəsir, vicdanım yol vermir”. Göründüyü kimi, vicdanla azadlıq kəsişir və vicdan azadlığı qısır.

İndi isə vicdan azadlığı ideyasının spesifik mənasını aydınlaşdırmaq üçün biz bu ideyanın tarixi və fəlsəfi arxa planı haqqında danışmalıyıq.

Yəhudilərin dini kitabı “Tora”da (ərəblər kimi desək, “Tövrat”da) “vicdan” termini olmasa da, anlayışı vardır və bu anlayış “qəlb” sözü ilə ifadə edilir, qəlb vicdanın sinonimidir. Yəhudilikdə vicdan və qəlb allahla insanın görüş, ya da təmas yeri kimi götürülür. Vicdan – insanda allahın səsidir (Th. Aquinas). Vicdan qəlbdədir, ürəkdə. Buna görə də təkallahçı dinlərin hamısı qəlbi Allahın evi sayırlar. Vicdanın sayəsində biz Allahla qarşılaşa, təmas qura bilirik. Azərbaycan dilində “əlini ürəyinin üstünə qoyub danışmaq” deyərkən, yəhudilik və onun ərəb qolu olan islam ənənəsini davam etdirmiş oluruq. Bizim “daşürəy”imiz də İncilin “daşlaşmış vicdan”ıdır. Yazıçımız (V.Babanlı) “Vicdan susanda” deyərkən, bizə səslənən vicdan təsəvvüründən çıxış edir. Ümumiyyətlə, azərbaycanlıların vicdan anlayışı dinidir, yəhudiliyə gedib bağlanır. Tora-ya görə, müqəddəs kitabdakı əmr və qadağalar Allah tərəfindən insanın qəlbinə anadangəlmə nəqş edilmişdir. Vicdan a priori verilmişlikdir, dini ifadə ilə desək, vicdan Allah vergisidir. Yeri də qəlbdir. Beləliklə, bu görüşə görə, vicdan ilahidir. Bu, vicdanın dini interpretasiyasıdır.

Bəs, Allahın bizdə ağzı və gözü, tərcümanı və məhkəməsi olan vicdan nə iş görür? – Vicdan əxlaqi-mənəvi pislə (şərlə) yaxşını (xeyiri) müəyyən edib, əxlaqi-mənəvi baxımdan nəyi necə edəcəyimizi seçməyimiz üçün kompas rolunu oynayır. Bizim vicdanlarımız vahid İlahi əmrin bizdəki nüsxələridir (Platon idealizmi!).

(A.Hitler “Vicdan yəhudi tapıntısıdır” deyərkən, çox da haqsız deyil, ancaq vicdanın bir də qədim yunan interpretasiyası var ki, bu haqda mən bundan qabaqkı yazılarımda danışmışam).

Primitiv qədim dünyagörüşdə insan düşüncəsinin mərkəzi baş (kəllə) yox, ürək (qəlb) sayılmışdır. Antropologiyada buna ürəkmərkəzli insan modeli adı verilir. (İnsanı ürəkmərkəzli təsəvvür etməyin səbəbi budur ki, ibtidai insan qorxarkən, həyəcanlanarkən, hücuma hazırlaşarkən və s. bu kimi hallarda bədəninin ürək hissəsində çırpıntıların, döyüntülərin artdığını hiss etmiş, bununla da o, bütün bunların ürəkdə baş verdiyinə, düşüncə-duyğu mərkəzinin ürək olduğuna inanmışdır – Dr. Alov İnanna). Qədim andiçmələrdə and içərkən sağ əli ürəyin üstünə qoymaq da ürəkmərkəzliliyə inancın qalığıdır. Azərbaycan dilində “ürəyində fikirləşmək”, “ürəyinə dammaq”, “ürəyi götürməmək”, “qəlbi qara” kimi ürək və qəlblə bağlı çox sayda ifadələri bu işıqda anlamaq lazımdır. “Allah Quranı sizin qəlbinizə ərəb dilində qoymuşdur”, “şeytan insanın qəlbinə (köksünə) pıçıldadı” kimi çoxsaylı ayələr də göstərir ki, Məhəmməd yəhudilikdən aldığı bu qədim cəhaləti və vicdanın totalitarist dini şərhini eynilə davam etdirmişdir.

Biz artıq mənim bundan öncəki yazılarımdan bilirik ki, vicdan hiss yox, bilikdir. Ancaq vicdan-qəlb bərabərliyi işığında vicdana nə üçün yanlış olaraq hiss kimi baxılmasının (vicdan hissi) bir səbəbi də aydın olur: Deməli, insanlar biliyin və düşüncənin ürəkdə yox, başda baş verdiyini anladıqdan sonra, ürəyi isə hisslərin yeri sayıblar və beləliklə, vicdana da hiss kimi baxmağa başlayıblar.

Və çox vaxt qəlbin hissləri (ilahilik) ağlın düşüncələrindən (insanilikdən) üstün sayılmışdır. XVII yüz illikdə B.Pascal “qəlbin öz məntiqi var” deyib, onu ağlın məntiqindən üstün elan edirdi.

***

Eramızın I yüz illiyində St. Paul-un (həvari Pavelin) İncildə vicdan məsələsinə Tora-nın yanaşmasını davam etdirir. Onun fikrincə, vicdan müqəddəs kitaba etiqad etməklə meydana gəlmir, əksinə, o, insan varlığının ayrılmaz parçasıdır, hər kəsdə vardır. Müqəddəs kitabı olmayanlar ürəyin diktəsi ilə hərəkət edərlərsə, dini qanunun tələbini yerinə yetirmiş olarlar, çünki bu qanun hamının ürəyində anadangəlmə yazılıdır. (Onda haqlı olaraq belə bir sual meydana gəlir ki, Allahın bizdən nə istədiyi qəlbimizdə vicdanın səsi kimi bizə anadangəlmə səslənirsə, onda dini kitablara və peyğəmbərlərə niyə ehtiyac var. Paul bu sualı bizdən qabaq özü-özünə vermişdir və cavabı da budur: Çünki Allahın peyğəmbərlər araçılığı ilə kitab göndərib, dini missiya tapşıraraq yəhudiləri seçməkdə öz planı var).

“İslam ordusu bizə ərəbin dinini yox, insan qəlbinə Allahın qoyduğunu gətirirdi” deyib, Orta əsrlərdə bizim xalqımızı da vəhşiliklə islamlaşdırmış islam ekspansiyasını haqlı çıxarmağa çalışanların, vicdanın yəhudi şərhi ilə düşündüklərindən xəbərləri yoxdur. Hər hansı bir islam inkarçısını və yaxud ifşaçısını qəlbsiz (zalım), vicdansız, qanmaz, murdar, yolunu azmış və ölümə məhkum saymaq və İran, Səudiyyə kimi islam ölkələrində kafir və mürtədləri məhkəmə hökmləriylə həbs, edam, işgəncə kimi cəzalarla cəzalandırmaq haqqı Allahın özü-özünü insan qəlbinə vicdan kimi yerləşdirdiyinə dair inamdan irəli gəlir. Vicdanın və yaxud qəlbin bu, dini interpretasiyasına görə, əgər sən insansansa, deməli, sən də buna boyun əyməlisən. Hansı seçkidən, hansı vicdan azadlığından söhbət gedə bilər? Şeyx Paşazadənin vicdan azadlığını başa düşməsinə 30 ildir mane olan – onun bu, vicdan haqqında yəhudi-islam təsəvvürüdür. Ona elə gəlir ki, vicdan azadlığı vicdandan azadolmadır, başqa sözlə, vicdansızlıqdır, əxlaqsızlıqdır, mənəviyyatsızlıqdır.

***

XVI yüz illikdə teologiya doktoru M.Luther (1483-1546) vicdan=allah bərabərliyindən çıxış edərək, çox maraqlı bir fəndlə vicdan azadlığı ideyasının əsasını qoymuş oldu. Luther-in mühakiməsi belədir: əgər vicdan dinidirsə (necə ki, dinidir), onda din də vicdanidir! Yəni madam ki, Allah insanın vicdanındadır, onda insana qıraqdan başqasının müdaxilə etməsinə gərək yoxdur, onun buna haqqı da yoxdur, din vicdan məsələsidir, yəni şəxsi məsələdir. Doğrudan da vicdan Allahın səsidirsə, hamı da bu səslə doğulursa, onda başqa birisinin buna qarışmağa nə haqqı ola bilər?! Beləliklə, hər kəs özvicdanı qarşısında özü cavabdehdir, başqasının bura qarışacağı yoxdur. Vicdan Allahın sözünü daşıdığı üçün, Allahın sözünə bağlandığı üçün, onun başqasının yolgöstərici köməyinə ehtiyacı yoxdur, o, özünəyetərlidir, azaddır. İnsan vicdani baxımdan teonom (Allahın qanunlarından asılı) olsa da, avtonomdur (başqalarının qanunlarından asılı deyildir). “Heç kim öz vicdanının əksinə hərəkət etməyə məcbur edilə bilməz; heç kimin öz vicdanına uyğun hərəkətinin qarşısı alına bilməz” (1782-ci il, katolik kilsəsinin qərarlarından biri).

Luther xristianlıqda (islamda da) mühüm çəkişmələrdən biri olan iman-əməl çəkişməsində “Allah ədalətlidir” inamından çıxış edir. O, imandan yanadır, daha doğrusu, onun üçün din elə iman deməkdir: Əməllə cənnətə gedilməz, yəni Allahın razılığı əməllə əldə edilməz, əksinə, imanla əldə edilir. Əməlsiz iman imansız əməldən üstündür. Yaxşı əməllərin zəruri-determinist nəticəsi olsaydı, bu, Allahın məcburiyyət altında olması, azadlığının olmaması demək olardı. Halbuki, insan iman edib gözləməlidir (intizar), Allah lütf etsə, cənnəti verər, etməsə, yox; bu, Allahın azadlığıdır. Bu da o deməkdir ki, heç kimin, bu sıradan kilsənin, insanlara qarşı dini tələblər irəli sürməsinə, onları cəzalandırmasına haqqı yoxdur, çünki din hər kəsin daxili məsələsidir, vicdan məsələsidir. Azərbaycan dilində “O, qalıb hər kəsin vicdanına” və yaxud “Səni tapşırıram öz vicdanına” ifadələri luterian-protestant vicdan azadlığı prinsipini gözəl ifadə edir.

Vicdan Luther-ədək insanların həyatına müdaxilə etmək üçün vasitə idisə, Luther-in sayəsində o, insanları azad buraxmaq üçün vasitə oldu. Vicdanın azadlığı prinsipi sonralar aydınlanmaçı (maarifçi) fəlsəfənin və Fransız inqilabının ideyaları və demokratik idarəetmə prinsipləri ilə birləşərək profan-sekulyar sferaya köçürüldü və “etiqad və vicdan azadlığı” prinsipi adını aldı.

Vicdan azadlığı vicdan vasitəsilə əldə edilən dini etiqad azadlığıdır. Və yaxud belə də demək olar: Vicdan azadlığı etiqad azadlığının özülündə dayanır. “Etiqad və vicdan azadlığı” dedikdə, ya mövcud olan dinlərə iman etmək və yaxud hər hansı bir dünyagörüşə inanmaq, ya da özü yeni bir dini dünyagörüşü yaratmaq, öz etiqadına görə yaşamaq, onu həyata keçirmək və yaxud əksinə, bütün bunları etməmək azadlığı başa düşülür. Bir şəxsin və yaxud bir icmanın dini etiqad və dünyagörüşə dair verdiyi daxili vicdani qərarına dövlət qarışa bilməz, əksinə, bunu qorumağa məcburdur. Buna görə də o, haq yox, azadlıq adlandırılır.

Gördüyünüz kimi, etiqad və vicdan azadlığı prinsipi dinlə yanaşı dünyagörüşlərə də tətbiq edilir. Məsələn, dzen-buddhizm kimi yaşayış tərzi təlimləri, şamanizm kimi kultlar, müxtəlif sektalar, insanlara kosmik-metafiziki oriyentirlər və yaşayış tərzi modelləri bəxş edən cürbəcür təlimlər və s. bəzən din sayılmasalar da, hər halda bir dünyagörüşüdürlər və bu prinsip onlara da aid edilir.

Vicdan azadlığı prinsipinə görə: Cəmiyyətdə hər kəsin öz vicdanına uyğun yaşamaq, hər kəsin öz vicdanının tələbləri ilə razılaşıb-razılaşmamaq azadlığı var: özüm bilərəm daxilən vicdansızlıq edirəm, ya etmirəm, mənim könüllü olaraq vicdan ağrısını, lap belə, Allahın qəzəbinə tuş gəlməyi seçmək azadlığım var; amma necə ki, bir insanı vurmaq, döymək, canını ağrıtmaq olmaz, eyni şəkildə, insanı qıraqdan öz vicdani seçkisinin əksinə hərəkət etməyə məcbur edərək, onu vicdan ağrısına məruz qoymaq, vicdan ağrısı hiss etməyə məcbur etmək də olmaz; hər bir şəxsin qıraqdan gələn hər cür təsiri rədd edərək, öz vicdanına itaət etməmək azadlığı var: vicdanımın yiyəsi mən özüməm, heç kimin məni vicdansızlıqda suçlamaq haqqı və imkanı yoxdur.

Vicdanı qəlb və yaxud ruh adlandıran Luther vicdan azadlığı prinsipinin banisi olsa da, o, vicdanı ilahi mənşəli saymaqla, onun dini-yəhudi şərhinə sadiq qalır. Vicdan ilk dəfə olaraq “Vicdanın beşdə biri başqalarından qorxu, beşdə biri batil etiqad, beşdə biri sterotip, beşdə biri özündənrazılıq (özünübəyənmişlik), beşdə biri alışqanlıqdır” deyən A.Schopenhauer-lə dünyəviləşir, yəni insaniləşir. Ardından F.Nietzsche, S.Freud və XX yüz illiyin bir sıra filosofları vicdanı artıq anadangəlmə ilahi vergi olaraq deyil, insani-dünyəvi formada şərh etsələr də, etiqad və vicdan azadlığı prinsipi pozitiv hüquqda öz qüvvəsini saxlayır.

17 May, 2014-cü il

§§§

Hüquq müdafiəçisi Leyla Yunusa düzəliş: Vicdan məhbusu kimə deyilməlidir?

(V YAZI)

İstər parlamentin formalaşdırılmasında, istərsə də dövlət başçısının seçilməsində seçki keçirmək əvəzinə gizlənpaç oynadığı üçün; məhkəmələri ya rüşvətlə, ya da siyasi sifarişlə hökm çıxardığı üçün; dördüncü hakimiyyət adlandırılan medianı fiziki terror da daxil, minbir yolla ələ alıb susdurduğu üçün Azərbaycan dövlətini demokratik adlandırmaq mümkün deyildir. Azərbaycanda siyasi hakimiyyət prezident İlham Əliyev və onun ailəsinin əlində toplanmış, avtokratik, korrupt və kifayət qədər kriminallaşmış hakimiyyətdir. İstər Heydər, istərsə də İlham Əliyevin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda siyasi məhbuslar həmişə olmuşdur, indi də vardır. Bəs, bu, vicdan məhbusluğu nədir?

***

Yəhudi mənşəli ingilis vəkil P.Benenson (1921-2005), 1961-ci ildə  Lissabonda bir kafedə, Portuqaliyada “azadlıq” sözünü işlətməyi qadağan etmiş diktatura rejiminə qarşı, azadlığın şərəfinə badə qaldırdıqları üçün həbs edilən və hər birinə 7 il iş kəsilən iki portuqal tələbənin, SADƏCƏ ÖZ NİYYƏTLƏRİNİ İFADƏ ETDİKLƏRİNƏ GÖRƏ, məruz qaldıqları bu haqsızlığa diqqəti çəkmək üçün yazdığı və The Observer qəzetində dərc edilən “Unudulmuş məhbuslar” adlı məqaləsində, ilk dəfə olaraq “vicdan məhbusu” anlayışını işlətmişdir. Məqalə belə başlayır: “İstənilən bir günə aid qəzetinizi hansısa səhifəsindən açın, dünyanın hansısa bir bucağından gələn, belə bir xəbər oxuyacaqsınız: Bir nəfər həbs edilmişdir, bir nəfərə işgəncə verilmişdir, bir nəfər asılmışdır, səbəb isə budur: ONUN GÖRÜŞLƏRİ VƏ DİNİ QƏNAƏTLƏRİ HAKİMİYYƏTİNKİ İLƏ ÜST-ÜSTƏ DÜŞMƏMİŞDİR” (seçdirmə mənimdir – A.Q.). Benenson bu məqaləsində öz oxucularını, bir müraciət yazısı ilə rəsmi hakimiyyətə təzyiq etməyə və siyasi məhbusların azad edilməsini tələb etməyə çağırır. Bu, sonralar çox populyarlaşan, insanların bir dövlətin rəhbərliyinə ünvanladığı kütləvi əfv müraciətlərinin (petition) və Amnesty International  təşkilatının ilk ideyası idi. Bir il sonra Amnesty International qurulur.

Burada vicdan anlayışının məsələyə nə dəxli var, yəni nə üçün məhz vicdan məhbusu, deyə soruşula bilər. Doğrudan da, “vicdan məhbusu” termini elə təsəvvür yaradır ki, bir şəxs öz vicdani seçkisinə, vicdani qərarına görə həbs edilərsə, o və belə bir adlandırmaya görə ancaq o, vicdan məhbusu adlandırılmalıdır. Ancaq hüquqi-siyasi dildə vicdan məhbusu təkcə etiqad və vicdan azadlığı kontekstində şərh edilmir, 1) dini-metafiziki dünyagörüşünə görə həbs edilmiş insanlarla yanaşı, 2) ifadə azadlığına və 3) seksual oriyentasiyasına görə həbs edilmiş insanlara DA şamil edilir. Ancaq adla məna arasında uyğunsuzluq var, məsələn, seksual oriyentasiya bir çox hallarda qərarla olmur, o ki ola vicdan qərarı; ancaq buna baxmayaraq, buna görə həbs edilmiş şəxslər də vicdan məhbusu sayılırlar.

Siyasi hakimiyyətin ideologiyasına qarşı, rəsmi dinə qarşı, hakim seksual oriyentasiyaya qarşı, tətbiq edilən dil şovinizminə qarşı, irqçiliyə qarşı, etnik sıxışdırmaya qarşı, qadın hüquqlarının boğulmasına qarşı və s. öz tənqidi düşüncələrinə, sosial mövqeyinə, cinsi yönünə görə həbs edilən şəxs vicdan məhbusu sayıla bilər.

***

İndi, gəlin, Leyla Yunus adlı bir hüquq müdafiəçisinin vicdan məhbusu anlayışına verdiyi tərifə baxaq:

“Vicdan məhbusu o adamdır ki, o, heç vaxt heç bir qanunu pozmadığı, sadəcə fikirlərini bölüşüb, vətəndaş mövqeyini ortaya qoyduğuna görə, sifarişlə həbs edilmişdir”.  Bundan sonra o, jurnalist Əvəz Zeynallı, Realın sədri İlqar Məmmədov, Tofiq Yaqublu, nidaçı gənclər və b., nəhayət, 12 nəfər dindar da daxil olmaqla, 38 nəfəri vicdan məhbusu adlandırır. O, davam edir: “Siyasi məhbus isə o adamdır ki, o, qanunu pozaraq, cinayət etdiyi halda həbs edilsə də, onun cəzası çoxaldılmışdır”.

BİRİNCİSİ, L.Yunusun siyasi məhbus anlayışına verdiyi tərif yarımçıq və buna görə də yanlışdır. Belə ki, AŞPA-nın siyasi məhbuslar üzrə keçmiş məruzəçisi Ch.Straesser 23.01.2013 tarixində İnsan Haqları Beynəlxalq Cəmiyyətinə (IGFM) verdiyi müsahibəsində “Siyasi məhbus olmaq nə deməkdir?” sualına cavab olaraq deyir: “Siyasi məhbus o şəxsdir ki, o, siyasi görüşlərinə və siyasi fəaliyyətinə görə həbs edilmişdir… Bir məhbus aşağıdakı hallarda siyasi məhbus sayılır: Onun həbsi və məhkəmənin hökmü Avropa insan haqları konvensiyasının əsas prinsiplərinə, xüsusilə, düşüncə, vicdan, etiqad, ifadə, məlumatlanma, toplaşma, birləşmə azadlıqlarına ziddirsə, həbsedilmə formasında diskriminasiya və kəsilən cəzanın müddətində siyasi səbəblərdən artırılma faktı varsa… .”http://www.igfm.de/news-presse/interviews/definition-politischer-gefangener/ Bu tərifdən görünür ki, hər bir vicdan məhbusu həm də siyasi məhbusdur, çünki hər ikisi siyasi sifarişlidir; ancaq hər siyasi məhbus vicdan məhbusu deyildir, çünki vicdan məhbusunun sahəsi dardır. Belə də demək olar: Vicdan məhbusluğu siyasi məhbusluğun altçoxluğudur.

Ch.Straesser 09.05.2014 tarixində Azadlıq radiosunun Bakı bürosuna verdiyi müsahibəsində belə deyir: “O sıradan 8 fəal gəncin (nidaçıların – A.Q.) mayın 6-da qeyri-mütənasib cəzaya – 6-8 il arasında həbsə məhkum edilməsi, şübhəsiz, AŞPA-nın 2012-ci ilin oktyabrında qəbul etdiyi “siyasi məhbus” anlayışına uyğundur”. Ancaq L.Yunus həmin 8 gənci vicdan məhbusu adlandırır! Görəsən, nə üçün, ya da niyə? Təsəvvür edin, siyasi məhbus anlayışının yeni tərifinin müəllifi deyir filankəslər siyasi məhbusdur, amma bu deyir, yox, vicdan məhbusudur.

AŞPA-nın 3 oktyabr 2012-ci ildə siyasi məhbus anlayışına verdiyi yeni tərifə görə, heç bir qanunu pozmadığı halda, siyasi sifarişlə həbs edilmiş şəxsə DƏ siyasi məhbus deyilir. Bu, L.Yunusun siyasi məhbus anlayışının yarımçıq və yanlış olduğunu açıq-aydın göstərir. Deməli, L.Yunusun vicdan məhbusu adlandırdığı 38 nəfər siyasi məhbus da adlandırıla bilərdilər. Ancaq L.Yunus onları nədənsə vicdan məhbusu adlandırır. Nə üçün, ya da niyə?

İKİNCİSİ, Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə təhlükə törətmədən, islamın bütün ibadətlərini publik olaraq yerinə yetirən; hər il Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi xətti ilə həcc ziyarətinə gedən; sosial şəbəkələrdə və başqa yerlərdə daim dini təbliğat aparan; və yaxud ateist olduğunu bəyan edən; və yaxud Asif Ata Ocağı kimi yeni dini dünyagörüş təbliğ edən; və yaxud fərqli cinsi oriyentasiyasını publik olaraq söyləyən və həyata keçirən; və yaxud Ermənistanla müharibə əleyhdarlığı edən; və yaxud  hakimiyyətin heydərəliyevçilik məktəbini nəzəri-fəlsəfi baxımdan tənqid edən;  Heydər Əliyevi ümummilli lider kimi tanımadığını bildirən və s. on minlərlə apolitik vətəndaş var və onlar həbs edilmirlər. Halbuki, bu sadalananlardan bircəsi həbs edilmək və vicdan məhbusu olmaq üçün yetərli olmalı idi. İndi L.Yunusdan soruşmaq gərək: Onun vicdan məhbusu adlandıraraq, Amnesty International təşkilatına təqdim etdiyi 38 nəfərdən hansı bu abzasda sadalanan şərtlərdən heç olmasa birini ödədiyi üçün həbs edilmişdir?

38 nəfərlik vicdan məhbusları qrupunda həm siyasi mənsubiyyəti və fəaliyyəti olan şəxslərin, həm də olmayan şəxslərin adı var. Deyilə bilər ki, bəzi şəxslərin yanlışlıqla vicdan məhbusu adlandırılması hüququn sxematik formallığından doğmuşdur. Belə ki, siyasi fəaliyyət ancaq siyasi partiya mənsubiyyəti daxilində təsəvvür və qəbul edildiyi təqdirdə, heç bir siyasi mənsubiyyəti və fəaliyyəti olmayan bir şəxsin (məsələn, filminə görə bir rejissorun, romanına görə bir yazıçının) həbsi dərhal vicdan məhbusluğu kimi başa düşülmüş ola bilər. Onda yeni sual meydana gəlir: Elə isə, məsələn, Müsavat partiyasının sədr müavini T.Yaqublu və yaxud Real sədri İ.Məmmədov niyə vicdan məhbusu adlandırılıblar? Onlar ki siyasi mənsubiyyətləri olan və siyasi fəaliyyət göstərən şəxslərdirlər. Ümumiyyətlə, L.Yunusun siyasətçiləri vicdan məhbusu adlandırması ilk hal deyil. Yəni bu arqument də hüquq müdafiəçisini müdafiə edə bilmir.

L.Yunusun vicdan məhbusları siyahısında iki qrup şəxs var: Ə.Zeynallı, İ.Məmmədov, T.Yaqublu, nidaçılar və b. kimi sekulyar mənşəli, yönlü və fəaliyyətli insanlar; və Mövsüm Səmədov, Taleh Bağırov kimi klerikal mənşəli, yönlü və fəaliyyətli insanlar.

Məhbus dindarlarda vəziyyət iki cürdür: Onlardan bəziləri qanunları pozduqlarına görə həbs ediliblər: Məsələn, Azərbaycanda dünyəvi rejimi şəriətlə əvəzləməyə çağırdığına görə M.Səmədovun, cihada çağırış məzmununda siyasi moizələr oxuduğuna görə T.Bağırovun həbsi tamamilə qanunidir, ancaq L.Yunus onları vicdan məhbusu sayır! Halbuki, onlar heç siyasi məhbus da deyillər. Bəzi dindar məhbusların isə, ola bilsin, qanuni cəzaları siyasi sifarişlə qanunsuz olaraq artırılmışdır, buna görə onlar siyasi məhbusdurlar.

***

L.Yunusun belə etməsinin həm “nə üçün”ləri, həm də “niyə”ləri var. “Nə üçün”lərdən (kauzalistik obyektiv səbəblərdən) biri odur ki, onun həm vicdan, həm də siyasi məhbus anlayışlarına verdiyi təriflər köhnə və qüsurludurlar. Özü də deyir ki, bunları sovet vaxtı oxuyub. Hiss olunur ki, onun yeni təriflərdən xəbəri yoxdur.

“Niyə”lərdən (intensional subyektiv niyyətlərindən) biri isə odur ki, L.Yunus özü siyasi tərəfdir. Hüquq müdafiəçiliyinə siyasətdən gəldiyi üçün, hüquq müdafiəçisi kimi də siyasi mübarizə aparır və yaxud siyasi mübarizəsində bu dəfə hüquq müdafiəçiliyindən istifadə edir. Hər halda bir hüquq müdafiəçisi kimi onun fəaliyyəti siyasi mövqeyinin təsiri altındadır və o, “Nəyin bahasına olursa, olsun!” siyasi prinsipi ilə hərəkət edir. Və özü siyasi mübarizəsində hüquq müdafiəçiliyindən istifadə etməkdə problem görmədiyi üçün, bu mübarizədə başqalarının dindən istifadə etməsini də məqbul sayır. Jurnalistlərin öz siyasi mübarizələrində mediatik vasitələrdən, dindarların öz siyasi mübarizələrində dindən istifadə etdikləri kimi və s.

L.Yunus vicdan məhbusları qrupunu formalaşdırmaqda maraqlıdır. Bu, öz rəqibinə yeni bir yumruq zərbəsi vurmaq üçün yer açmağa bənzəyir. Bunun üçün o, dindarları sekulyar məhbusların (və yaxud da əksinə) gözünə qatır, dindar tapmadıqda isə mövcud siyasi məhbusların arasından ən tanınmışlarını seçərək, axır ki, vicdan məhbusları adlı bir qrup formalaşdırmağa nail olur. Ancaq bu, o demək deyil ki, vicdan məhbusluğu faktı Azərbaycana yaddır və Azərbaycanda həqiqi vicdan məhbusları olmur, əksinə, olur, ən tipik nümunəsi R.Tağıdır.

Sözün düzü, sekulyaristlərin vicdan, yoxsa siyasi məhbus adlandırılması məni az maraqlandırır. Ümumiyyətlə, mən istərdim, onlar tezlikdə azadlıqda olsunlar və siyasi-sosial fəaliyyətlərini davam etdirsinlər. Bu məqaləni mən ona görə yazdım ki, şəriətçilərin vicdan məhbusu adlandırılmasının yanlış olduğunu göstərim. Çünki ən pis dünyəvi diktatura ən yaxşı şəriət rejimindən yaxşıdır.

16 İyun 2014-cü il

§§§

„Sosial vicdan“ nə demək ola bilər?

(VI YAZI)

Təxminən 10 il bundan qabaq, Vaşinqton (ABŞ) universitetinin antropoloqu Erik Trinkaus Fransada apardığı arxeoloji qazıntılarda neandertallı insandan da qabaq yaşamış insana aid bir çənə sümüyü tapır. Radio-kimyəvi analizlərlə bilinir ki, bu çənə sümüyünün yiyəsi təqribən 175-200 min il bundan qabaq yaşayıb. Aparılan analizlər bunu da göstərir ki, çənənin yiyəsi artıq yaşlanıbmış və diş əti xəstəlikləri ucbatından bütün dişlərini itiribmiş. Ancaq buna baxmayaraq o, ən azından, bir neçə ay yaşaya bilib. Deməli, yaxınlıqda kimsə onun qidalanmasının qayğısına qalıb!

Çünki hələ o dövrdə daş alətlər yox idi və ət sümükdən çətinliklə qoparılmalı idi. Antropoloq Trinkaus-un gəldiyi nəticə belədir: Bu, onu göstərir ki, insanın öz həmcinsinin qayğısına qalması, neandertallı insandan da qabağa gedib çıxır; belə demək mümkünsə, “sosial vicdan”ın ən az 175-200 min il yaşı var. Bu tapıntıyadək belə sayılırdı ki, sosial şüur indiki insanın qohumlarından olan, 50 min il bundan qabaq yaşamış və nəsli kəsilmiş neandertallılarla başlayıb. Primatlar dişlərini itirdikdə, ölümə məhkum olurlar, meymunlar da eləcə. Meymunlarda da sosial qayğı bacarığı yoxdur. Bu tapıntıda elm üçün yeni olan, insanda sosiallıq şüurunun daha qədimlərə getməsidir.

(Yeri gəlmişkən, bu nəticə çağdaş elmi axtarışların interdissiplinar (çoxelmli) olmasına yaxşı misaldır: fikir verin, antropoloji fossil (çənə sümüyü) radio-kimyəvi analizlərlə aydınlaşdırılır, gəlinən nəticə sosial elmlərə və hətta fəlsəfəyə işıq salır).

***

Cəmiyyət sözü qərb dillərində latınköklü socius sözündən düzəldilir. Ərəbcədə “cəm” kökü hər hansı məqsədlə sadəcə cəmlənməyi bildirirsə, “socius”un mənaları daha genişdir: dostluq bağları, ya da eyni həyat şərtləriylə bir-biriylə bağlı, eyni məkanda əyləşən, yanaşı gedən, birgə addımlayan, eyni dəstə-yə bağlı: yoldaş, qonşu, dost, rəfiq, ortaq, şərik, iştirakçı, müttəfiq, həmkar, (həm)tay, həmcins insanlar.

Yeri gəlmişkən, sovet cəmiyyətində və başqa sol yönlü cəmiyyətlərdə insanların bir-birini “yoldaş” deyə çağırması, bir yandan, onların gələcək kommunist cəmiyyət yolunda ideoloji yoldaş kimi yanaşı addımlamaq ideyasından irəli gəlirdisə, digər yandan, onların həm də bir-birlərinə socius olmaqlarına söykənirdi, yəni bu çağırış göydən düşməmişdi, linqvistik-sosioloji əsası vardı. Başqa sözlərlə desək, kommunist olub-olmamasından asılı olmayaraq, istənilən cəmiyyətin üzvləri, yəni socius-ları bir-birilə yoldaşdırlar (dostdurlar, qonşudurlar, rəfiqdirlər, həmkardırlar, həmtaydırlar, həmcinsdirlər) və bir-birlərini bu cür çağıra bilərlər; bir sözlə, yoldaşlıq əslində ideoloji-totalitar birgəliyi bildirmir, ictimai birgəliyi bildirir. İş yoldaşlığı, sinif-qrup yoldaşlığı və s. sosial yoldaşlıq üzərində mümkün olur.

“Yoldaş” sözündəki ideoloji-totalitar yük, bizim “bəy”, qərblilərin “cənab” çağırışlarındakı feodal kültür yükündən heç də çox deyil. Bəy sözü kimi yoldaş sözünü də həm elmi termin kimi, həm də mediatik dildə yenidən işləkləşdirmək lazımdır, ən əsası da ona görə ki, socius sözünün ana dilimizə digər tərcümələrindən (qonşu, tay, ortaq) ən uğurlusu odur.

Türk Dil Kurumunun socius sözünün deyil, cəmiyyət sözünün tərcüməsi kimi təklif etdiyi və bir sıra biliksiz Azərbaycan yazar və jurnalistlərinin də bəh-bəhlə ağızlarına və yazılarına təpdikləri toplum sözü də socius-u düzgün ifadə etmir və tamamilə yanlışdır. Üstəlik, cəmiyyət, ya da toplum insanların heç də sadə cəmlənməsi, ya da toplanması yox, birgəyaşayışı deməkdir.

***

Vicdanda Başqası faktoru əsasdır. Bu isə o deməkdir ki, vicdan öz mahiyyətinə (nə olmaqlığına, nəliyinə) görə elə bəri başdan sosialdır. Yəni sosial vicdan vicdanın sosiallığını bildirir. Ancaq bununla yanaşı, sosial vicdan anlayışının xüsusi mənası da var: Sən səninlə eyni cəmiyyətdə yaşayan insanları, səninlə eyni cəmiyyəti bölüşən Başqalarını nəzərə alır, onlar qarşısında sosial məsuliyyətini unutmursan.

Gözünüzün qarşısına belə bir mənzərə gətirin: Ailə üç nəfərdən ibarətdir. Evə hamıdan birinci gəlib görürsən ki, qazanda üç nəfərlik yemək var. Vicdan ancaq bir qab yemək yeməyi tələb edir (fədakarlıq isə heç yeməməyi). Bir qabdan artıq yemək vicdansızlıq olacaq. Sosial vicdanda Başqası ilə sənin arandakı məsafə çoxalır və sən bu dəfə artıq tanımadığın, sənə özgə və uzaq insanların payını saxlamalısan. Deməli, sosial vicdan dedikdə, təkcə səninlə bir evdə yaşayan doğma insanları deyil, bütün cəmiyyəti düşünürsən, onlarla özün arasında yoldaşlıq, dostluq, qonşuluq, rəfiqlik, həmkarlıq, həmtaylıq, həmcinslik (socius) ilməyi görürsən.

Azərbaycan kültüründə və cəmiyyətində ailə-valideyn-qohumluq münasibəti dost-yoldaş münasibətindən daha geniş yayılıb, daha möhkəm olduğu üçün, ailə institutu güclü, cəmiyyət isə zəifdir. Bizim doğmalıq öhdəliklərimiz (valideynlik borcumuz, övladlıq borcumuz) yaxşı inkişaf edib, ancaq cəmiyyət qarşısında cavabdehlik duyğumuz, yadları da düşünmək vərdişimiz hələ yoxdur. Başqasını düşünmək üçün onunla özümüz arasında dərhal doğmalıq-qohumluq əlaqəsi, heç olmasa, yerlilik əlaqəsi tapmaq istəyirik, tapmadıqda, yad bir adamı (socius-u) düşünmək üçün heç bir səbəbimiz yoxdur.

Azərbaycan kültüründə ailə fədakarlığı sosial vicdanı əvəzləyir. Sovetdənqalma az-çox kommunist sosial vicdan da son illərdə tamamilə yadırğanıb getdi və əvəzində gənc əllər və biləklər üzərində “Ata-Ana” döymələri, qoca ağızlarda da “Balalarım üçün yaşayıram!” harayları çoxaldı; “yoldaşlar” indi ailəsi üçün ömrünü fəda etməyə hazır atalara, analara, balalara çevrildilər: “Nolsun ki, o, mənim də yaşadığım cəmiyyətin bir üzvüdür, əgər ailəmin bir üzvü deyilsə, onun üçün vicdani məsuliyyət daşımıram. Qoy, onu da öz ailə üzvləri düşünsün”.

Azərbaycan əhalisi bu günkü problemlərinin həlli üçün qədim epik-dini fərdi qəhrəmanlıq (yəni sosial fədakarlıq) axtarışında və intizarındadır: “Bir nəfər fədakarlıq etsin, hamımızın uğrunda əzab çəksin, ölsə lap əla (cəhənnəmə ölsün, bunsuz da o, mənə yaddır!). Ancaq biz hamılıqla ortaq və qarşılıqlı cavabdehlik daşımayaq, ümumi iştirak məsələsi olmasın”.

Deməli, vicdanda şəxsən tanımadığımız, bizə yad, anonim Başqası faktoru əsasdır. Doğmalarımıza qarşı sevgimiz hələ sosial vicdan deyildir.

Dövlət başçısının və yaxud hansısa yüksək çinli iqtidar nümayəndəsinin öz növbəti yalanını necə həyasızcasına danışdığını, hakimin növbəti dəfə ədalətsiz hökm çıxardığını, hansısa millət vəkilinin “Məni xalq seçib!” dediyini görüb, “Tfu, sənin vicdanına!” deyərkən, siz o adamın sosial vicdansızlığını söyürsünüz, çünki o, övladları və valideynləri üçün nəinki vicdanlı, hətta fədakar valideyn və övladdır. Halbuki, cəmiyyət ailədaxili fədakarlıq bağları ilə yox, dostlararası vicdan bağları ilə qurulur. Yəni fəxr etdiyimiz ailə fədakarlığı bizdə cəmiyyəti nəinki qurmur, hətta qurulmasına mane olur. Buna vicdan bahasına fədakarlıq, cəmiyyət bahasına ailə də demək olar.

Sosial vicdan prinsipinə görə, Neft Fondunun pulları təkcə sənin və sənin qızlarının deyil; insanlar dərman almağa pul tapmazkən, sən həmin Fondun pullarıyla özünə və uşaqlarına piton dərisindən çanta, timsah dərisindən gödəkçə alanda, ya da kasıb məşhurları sağaltdırıb, cəmiyyətdə özünə “xilaskar mələkə” adı qazanmaqdan ötrü Albert Schweitzer-lik edəndə sosial vicdansızlıq edirsən.

“Daş qəlbli insanları neylərdin, ilahi?!” (M.Ə.Sabir) həmin sosial vicdansızlığı ifadə edir. “Vətəni sevməyən insan olmaz, Olsa da ol şəxsdə vicdan olmaz” (A.Səhhət) – burada vətən sosiallığın poetik adıdır. Başqa sözlə, sosial vicdanı olmayan şəxs, qısası, vicdansız adam heç insan deyildir, çünki sosial deyildir. Azərbaycan kültürü cəmiyyət və ictimai (sosial) vicdan dəyərlərini tanımır.

Qərb kültüründə sosiallığı quran, məncə, iki ən böyük tarixi ideyadan biri dindən, digəri fəlsəfədən gəlir: biri iudaizmin və xristianlığın məşhur “Qonşunu (yaxınlığında yaşayanı) sev!” əmri, digəri isə qədim Yunan fəlsəfəsinin zirvəsi Aristoteles-in insan individuum (fərd) yox, “sosial canlıdır” təyinidir. Ancaq Quranın “Bütün iman edənlər bir-birlərinə qardaşdır” prinsipi bizim üçün cəmiyyətqurucu ideya ola bilməmişdir və deyildir.

***

Azərbaycanda publik sferada hamı mübarizə apardığını düşünür. Müxalif mediada yazı yazanlar, adicə jurnalistlər də mübarizə ilə məşğul olduqlarına bərk inanıblar. Din mahiyyətcə razılaşmaq, geri çəkilmək, həyatını, gələcəyini, mülkiyyətini və s. Allaha tapşırmaq, təvəkkül etmək olduğu halda, bizdə islamçılar da sosial mübarizəyə qalxıblar, qızğın təbliğat-təşviqat aparırlar, tələb edirlər və s. Halbuki, cəmiyyət itirdiyi və gərək duyduğu sosial vicdanı dindarlardan öyrənməli idi. Bu, “mübarizəçilik” sindromunun altında, ya da arxasında sovetdən bizə miras qalan, K.Marx-ın siniflərarası mübarizə ideyası, daha sonra, bolşeviklərin əks-inqilabçılarla və sinfi düşmənlərlə mübarizə ənənəsi dayanır. Ə.Elçibəyin Kələkiyə gedişi cəmiyyətdaxili mübarizədən çəkilməklə mübarizə alovunu söndürmək cəhdi idi. KQB kabinetlərində bişmiş H.Əliyev isə mübarizə adamı idi, sərt, kinli, barışmaz, unutmaz. O, müstəqil Azərbaycanda yenidən “qolçomaq”lara qarşı mübarizəni bərpa etdi. Stalinizm sinfi düşmənləri biryolluq yox etməyi planlaşdırdığı kimi Əliyev-Mehdiyev siyasəti də öz narazılarını eyni proqram üzrə yox etmək yolunu tutdu. Mübarizədən çəkilənin (Ə.Elçibəyin) məğlubiyyəti fonunda mübarizliyin (H.Əliyevin) bugünkü qələbəsinə baxıb, insanlar mübarizədən başqa alternativ olmadığına inandılar. Beləliklə, hansı siyasi mövqedə olmağından asılı olmayaraq, Azərbaycanda “mübariz insan” olmağıyla fəxr edənlərin prototipi və oxşamaq istədikləri adam H.Əliyevdir.

Kim hakimiyyətin hədəfinə tuş gəlirsə, kim döyülürsə, kim həbs edilirsə, o, “mübariz insan” adına layiq görülür və dəyərə minir. Hakimiyyət düşərgəsində də, kim müxalifətə və tənqidçi-etirazçı yazarlara qarşı qabağa çıxıb cavab verirsə, onları ələ salırsa, onlara qarşı sərt tədbirlər görməyi təklif edirsə, o da hakimiyyətin “mübariz insanı”na və sevimlisinə çevrilir. Bir sözlə, “mübariz insan” olmaq müasir Azərbaycan cəmiyyətinin dəblərindən biridir. Mübarizəçilik cəbhələşmə (konfrontasiya) doğurur. Ancaq paradoksaldır ki, sosial vicdan elə məhz belə konfrontasiya situasiyalarında üzə çıxa bilər. Bu vəzifə isə iqtidara – güclüyə – düşür. Ümumiyyətlə, cəmiyyəti quran dövlətdir. Ancaq görünür, vicdanoyadan bir geri çəkilişlə mübarizədən geri çəkilən Elçibəy məğlubiyyəti Azərbaycan iqtidarı üçün təkrar edilməsi yolverilməz təhlükəli nümunəyə çevrilmişdir.

***

Sosial vicdan o deməkdirmi ki, vicdan ancaq öz cəmiyyətinin daxilində işləyir? Yox. Biz ABŞ-ın Quantanamo həbsxanasında işgəncə verilmiş əsir iraqlıların fotolarını görəndə necə sarsılırdıqsa, indi də islamçıların qılıncla baş kəsdiyi videoları görəndə ürəyimiz elə dağlanır. Halbuki, bizimlə onları heç bir sosial bağ birləşdirmir. Çünki vicdan təkcə sosial deyil, həm də ümumbəşəridir, universaldır. Bu isə artıq vicdanla humanizmi birləşdirən qapıdır.

12 İyul, 2014-cü il